ټول حقوق د منډيګک بنسټ سره محفوظ دي
علامه عبدالحى حبيبي د عبدالحق اخوندزاده زوى، د عبدالرحيم اخوندزاده شهيد لمسى، د علامه حبيب الله كندهاري كړوسى، د ملا فيض الله كاكړ كوسى او د ملا بابړ مدرس كودى دى، چې پر ۱۲۸۹ لېږديز لمريز كال د پنجشنبې په ورځ (د ۱۹۱۰ ز کال می) د كندهار ښار د باميزو په كوڅه كې زېږېدلى دی. د عبدالحق اخندزاده درې اولادونه پاتې شول، چې مشر زوى يې عبدالباقي نومېد او په ځوانۍ كې د استسقا ناروغۍ له لامله مړ شوى دى. عبدالحى حبيبي يې دويم زوى او يوه لور يې (بي بي صاحبه) وه. بي بي صاحبه د كندهار د منلي علمي شخصيت ارواښاد محمد رسول پښتون باركزي (۱۲۷۹-۱۳۶۱ ل) مېرمن وه. د افغانستان د علومو اكاډمۍ غړى او د هېواد هنرمند خطاط او څېړونكی ښاغلی نصير هنر پښتون د دغې پښتنې مېرمنې زوى دى، چې روزنه يې مور پر غاړه اخيستې وه.
زده کړې:
عبدالحی حبيبي لومړنۍ زده کړې د کور و کلي له ديني پوهانو څخه وکړې. پر ۱۲۹۹ ل ل کال د شالیمار په لومړني ښوونځي کې شامل او پر ۱۳۰۴ لمريز کال يې د نوموړي ښونځي برېليک تر لاسه کړ او پر همدغه کال يې په ۱۵ کلن عمر کې په همدې ښوونځي کې د ښوونکي دنده پیل کړه.
ادبي ژوند:
علامه حبيبي د خپل پير پر مروجو بېلابيلو علمي څانگو برلاسي درلوده، خو د ژبپوهني، ټولنپوهنې، ادب پوهنې ؛دينپوهنې او تاريخپوهنې په برخو کې يې وړتيا هغه پوړيو ته رسيدلې وه چې نه يوازې د افغاني پوهانو لپاره ستره مرجع وه، بلکې بهرنيو څيړونکو ته هم د يوې ډاډمنې سرچینې په توگه منل شوی وو. د هېواد د ستر مورخ په توگه د علامه حبيبي د ښه پيژندلو لار د هغو تاريخي اثارو او ليکونو لنډه ارزونه ده چې د نوموړي په زيار تاليف او تدوين شوي دي، چې په مرسته به يې د ليکلو سبک، د څيړنې ليدلوری او هم يې د خوښې وړ پير پېژندلای شو.
ليکنې:
د علامه حبيبي څخه تر ۱۳۰ زيات چاپ شوي اثار راپاتې دي، په سلگونو مقالې او رسالې يې خپرې شوې او تر دوو سوو زياتو ملي او نړيوالو علمي سېمینارونو او کنفرانسونو کې يې پنځيز گډون کړی دی. د چاپ شويو اثارو له شمېر څخه يې د ۵۶ څخه تر ۶۰ پورې د افغانستان د تاريخ او تاريخي جغرافيې په اړه دي، چې د بېلگې په توگه د افغانستان لنډ تاريخ (دوه ټوکه)، افغانستان بعد از اسلام (دوه ټوکه)، د پښتو ادبياتو تاريخ (دوه ټوکه)، اديان عصر کوشاني، افغانستان در عصر تيموريان، تاريخ شاهان صفاري، نومورکي مورخين، جغرافيايې تاريخي افغانستان، هنر عصر تيموريان، تاريخ مشروطيت در افغانستان او يو زيات شمېر نور يادولای شو. په دې ليکنه کې يوازې د علامه حبيبي د افغانستان لنډ تاريخ په اړه اړين مطالب رايادوم:
د تاريخ پيژندنه به هر چا په خپله رايه کړې وي خو يوه رايه دا ده چې تاريخ يو داسې تفصيلي نوم دی چې په هغه کې د زمان او مکان د يووالي بيان شته. دا دوه مفاهيم په حقيقت کې د دې علم بنسټ او هم يې د علمي شته والي اساسي فکتورونه گڼل شوي دي. تاريخ د خپل اوږد ژوند په بهير کې بېلابېل موقفونه درلودلي او يا ورکول شوي دي. د يوې سپيرې کيسې او ساده نکل څخه بيا تر عقيدتي مضمون پورې؛ د پېښو د ساده بيان څخه بيا تر فلسفي يون پورې يې ټول پړاوونه لرلي دي. خو هغه وخت چې د زمان او مکان مفاهيمو د تاريخ په تدوين کې بنسټيزه ونډه واخستله، تر هغه وروسته بيا د يوه علمي ډسپلين په څېر معرفي او خپله لاره يې روښانه کړل.
د ۱۹ پېړۍ په لومړيو کلونو کې د مورخينو ترمنځ دوو محوري طرحو پراختيا وموندله، چې په حقيقت کې دا د مورخينو ترمنځ د دوو سترو فکري جريانونو تمثيل وو. يو شمېر مورخين په دې عقيده ول چې بشري تمدن واحده منشا لري او د يوې لرغونې مدني حوزې څخه راپېل شوی دی. اليوت سميت (Elio Smith) گوردن چايلد (Gorden Childe) تاينبې (Arnold Tainbe) او مورگان (Morgan) د همدې فکري لوري په سر سر کې پيژندل شوي دي.
د خپرېدنې يا (Diffiusion) يو نامتو پلوي گوردن چايلد د دې نظريې ملاتړ تر هغه سرحده وکړ چې هغه يې د نړۍ پر تاريخي افکارو تر لسگونو کالو پوري واکمنه او بريالۍ وځلوله. نوموړي د مصر، بين النهرين او سند مدنيتونه تر څيړنې لاندې ونيول او د دې مدنيتونو تر منځ يې ورته او مشابه ټکي رابرسېره کړل او په نتيجه کې يې د ټولو مدنيتونو منشا د مصر څخه راپيل شوې اعلان کړه. چايلد د خپل نامتو اثر «سير تاريخ» تر عنوان لاندي خپله رايه برملا کړې او په ځانگړې توگه «د ښار اوښتون» تر سر ليک لاندې يې د دې نظريې د پوره ثبوت هڅه وکړ. په دې ترتيب د چايلد او د هغه د نورو ملگرو نظريه چې د تاريخ د يوه مهم فکتور «مکان» په اړه مطرح وه تر ډېرو زمانو پورې يې خپل حاکميت وساته.
پښتو نړيوال سمېنار ته د علامه حبيبي وينا
پخوا تر دې چې د (خپرېدنې) تر نامه لاندې يوه ټاکلې تاريخي تيوري تدوين شي، په ختيځ کې گڼ شمير مورخينو او ليکوالانو د مذهبي تمايلاتو تر تاثير لاندې په يوه يا بل ډول د همدې تيورۍ (خپريدنې) په محدوده کې عملي گامونه پورته کړل. دا حقيقت د اسلامي نړۍ د پراختيا پر مهال او يا په بله وينا په منځنيو پيړيو کې پوره جوت دی. د هغه مهال په ډېرو اثارو کې د يوې واحدي منشا څرک شته، په ځانگړې توگه په پخواني افغانستان کې گڼ شمير مورخينو د خپل ليکل شوي تاريخ لومړی څپرکی د انبيا (عليهم) څخه راپيل کړی، چې د بېلگې په توگه اخبار الطوال (دينوري) زين الاخبار عبدالحی گردېزي تاريخ گزيده (احمدالله مستوفي) تاريخ مرصع افضل خان خټک روضته الصفا (ميرخواند) تاريخ طبري (جرير طبري) تاريخ گلستانه (احمد گلستانه) تاريخ فرشته، مطالع النوار او يو زيات شمېر نور د همدې ډول اثارو څخه شميرلای شو چې د واحدې منشا مانا ځني اخستل کېدای شي.
د مورخينو دوهمه ډله هغه شمېر پوهان دي چې د چاپيريال پر اصالت او د محيطي امکاناتو په رول متکي نطريه يې خپله کړې ده. د دوی په نظر د مدنيتونو منشا يوه نه ده او د نړۍ مدنيتونو د يوه مدنيت څخه انکشاف نه دی کړی، بلکې د هرې سيمې د چاپيريال مطابق او د هغې سيمي د محيطي امکاناتو په محدوده کې ځانگړی مدنيت منځ ته راغلی او وده يې کړې ده، خو دا شمير پوهان د مدنيتونو د خپلواک ايجاد تر څنگ د مدنيتونو تر منځ اړيکې هم ارزښتمنې گڼي، جوليان استوارد ( Julian Ostward ) ميرمن بوسر اپ ( Ms. Buser Aupe ) کاسمينسکي ( Kazminisky) او يو شمېر نور د دې نظريې له مخکښانو څخه شميرل کېږي.
جوليان استوارد په خپل يو اثر کې چې د «د فرهنگي بدلون پروسه» تر سر ليک لاندې خپور شوی دی، په دې اړوند ليکي: د خپرېدنې پلويان د ټولنو پر مشابه او ورته ودې زور اچوي، په داسي حال کې چې د لومړيو مدنيتونو د پېژندلو معياري او معقوله لار د کلتوري اقليم ( Cultural Ecology ) څخه گټه اخيستل دي. يوازې د همدې روش او متود په خپلولو او کارولو د لومړنيو مدنيتونو د پيدايښت زمينې او د ودې لارې په رښتيني توگه پيژندلاي او تر لاسه کولای شو. د دې ډلې يو بل نامتو پلوي کاسمينسکي دی، چې په خپل يوه اثر «د ارنولد تاينبې پر فلسفه انتقاد» کې يې خپور کړی دی، ليکلي چې: لومړني مدنيتونه په بېلا بېلو سيمو او بېلا بېلو زمانو پوري اړه لري، هر مدنيت ځانگړی او ټاکلي مميزات لري چې د همدې خاصو مميزاتو د لرلو په وجه ويلای شو، دا مدنيت په خپلواک ډول منځ ته راغلی دی، وده يې کړې او پيژندل شوی دی. د دې نظريې پلويان د کلتوري ، جغرافيايې او ايکالوژيکي تاثيراتو ارزښتمندۍ ته زياته پاملرنه کوي .
په ختيځ کې د دې نظريې د پلويانو شمير زيات نه دۍ ، خو د کيفيت له مخي يې وزن او وړتيا په لوړو پوړيو کې ښودل شويده . ابن خلدون او البيروني او يو شمير نورو مورخينو بيله دې چې د تاريخ ليکني روش او ډول ته يې پام اړولۍ وي ، د تاريخي پيښو تصوير يې په يوه يا بل ډول داسي تر تيب شويدۍ چې افاده يې د مدنيتونو پر خپلواکۍ متکي دۍ خو د تاريخ ليکني دا تيوري چې پخواني مدنيتونو د خپل چاپير يال مطابق وده کړې ، د منځنۍ اسيا په هيوادونو کې ډير لږ پلويان درلودل . يوازي د شلمي پيړۍ په پيل کې يو شمير مورخينو د مدنيتونو د خپلواک منځ ته راتللو او ودې کولو ته پام وکړ . په افغانستان کې د دې ډلي مورخينو په سر کې علامه حبيبي او د تاريخ ټولني دوه تنه نور مورخين خدای بخښلۍ استاد احمد علي کهزاد او خدای بخښلۍ مير غلام محمد غبار وو . په هندوستان کې ه . ش . ډانگې او ، ب . ن . پوري په ايران کې عبدالحسين زرينکوب او حسن پيرنيا او په تاجکستان کې بابا جان غفوروف له دې ډلي مورخينو څخه شميرل کېږي .
د منځنۍ اسيا په هيوادونو کې د ياد شويو مورخينو له خوا ليکل شوي او خپاره شوي اثار د شهرت لوړو پوړيو ته رسيدلي دي ، تاريخ در ترازو د ښاغلي عبدالحسين زرين کوب تاريخ قديم ايران د حسن پيرنيا ليکنه هغه اثار دي چې په ايران کې دننه او بهر د پاملرني وړ ځای لري ، په هندوستان کې د هند تمدن ، هند د کوشانيانو تر واکمنۍ لاندي ، او هند د لومړي کمونيزم څخه تر مرئيتوب پوري چې په پر له پسې توگه د هندي مورخينو شيري واستوا ، ب . ن . پوري او ه . ش . ډانگې له خوا ليکل شويدي ، هم د هغو هندي نامتو اثارو په شمير کې راغلي چې د چاپيريال پر امکاناتو متکي دي ، په تاجکستان کې د بابا جان غفوروف ليکنه هم د همدې لړۍ يو بل اثر دی.
په افغانستان کې د علامه حبيبي د زياتو اثارو تر څنگ تاريخ قديم افغانستان او افغانستان در مسير تاريخ هم له هغو اثار څخه شميرل کېږي چې بنسټيږ اډانه يې د چاپيريال پر شتو او امکاناتو تکيه لري ، چې د مرحوم استاد احمد علي کهزاد او مرحوم مير غلام محمد غبار په زيار ليکل شويدي . د دې سترو مورخينو تر څنگ يوشمير نورو افغان مورخينو هم د علامه حبيبي پر قدم گامونه پورته کړيدي اوداسي تاريخي اثار يې تدوين کړي چې د افغانستان په تاريخ او تاريخ ليکنه کې وياړلي ځايونه لري چې د ټولو را يادول په دې لنډه ليکنه کې شونې کار نه دۍ .
د علامه حبيبي د افغانستان لنډ تاريخ ، افغانستان بعد از اسلام ، د پښتو ادبياتو تاريخ ، سنگ بنشته ها و خطوط کهن افغانستان ، تاريخ مشروطيت در افغانستان ، کابل شاهان ، صفاريان او تر ۱۳۵ ټوکه زيات څيړنيز او بديع خپاره شوي اثار د افغانستان په تاريخ کې ارزښتمن او د شهرت لوړو پوړيو ته رسيدلي دي . حبيبي د يوه مبتکر او خلاق مورخ په توگه داسي تاريخي اثار تاليف او خپاره کړل چې عملا يې د مدنيتونو پر خپلواک منځ ته راتللو او د محيطي امکاناتو پر ارزښتمن تاثير ، د تائيد او ترجيح اثار گڼلای شو . په دې برخه کې د تاريخ مختصر افغانستان څخه څو بيلگي په گوته کوو او د دې ادعا دثبوت لپاره يې تاسو درنو لوستونکو ته وړاندي کوو .
علامه پوهاند حبيبي د تاريخ افغانستان په لومړي ټوک کې د ويدي تمدن په اړه ليکي :
(( در حدود ۱۴۰۰ ق . م . مدنيت باشکوه تحت عنوان ويدي در سرزمين افغانستان باستان حاکم بود ، که از کتب چهار گانه ويدا ، ميتوان به وجوه گونه گون ان مدنيت پی برد . نامهای بعضي از اماکن ، قبايل و درياها در اين سرود ها امده و تاکنون باقی مانده است . کلمه پکتها( پښتون ) الينا ( مردم شمال لغمان ونورستان ) سند ( سيند ) کوبها ( کابل ) هيروتی ( دهراوت )و غيره را ميتوان ياد کرد . ))
د دې متن څخه په ډاگه کېږي چې ويدي مدنيت د افغانستان د لرغونو اوسيدنکو ځانگړې لاسته راوړنه ده ، چې د اړوندو سيمو يادونه يې جغرافيا يې محدوده ټاکي . حبيبي د همدې مدنيت د ټولنيز او سياسي جوړښت په اړه ليکي : (( خانواده ارين ها را کولا ( در زبان پښتو کهول ) ميگفتند و اساس زنده گی اجتماعی ان جمعيت ها را تشکيل ميدادند که از ان عشاير به وجود مي امد و رئيسی به نام پتي داشت هنگاميکه چند کولا باهم جمع ميشدند گرامه يا ويسه را تشکيل ميدادند . و مسکن شاهی را پور ميگفتند اين کلمات تاهنوز در اسما واماکن مشهود است . بگرام ، ميروېس ، شير پور وغيره ؛ رئيس خانواده پاتي معادل پدر کنونی رئيس عشيره را کوترا پتي ، رئيس ويا ملک قبيله را گرام پاتی رئيس قريه را ويس پاتی و شاه را به نام راجان ياد مينمودند . همه ارين ها بالترتيب از مقام پدر و رئيس خانواده الی مقام شاه احترام ميگذاشتند . ))
علامه حبيبي د ويدي او اوستايې مدنيتونو تر منځ هم ځانگړتيا ته پام کړيدۍ ، او دا دوه مدنيتونه چې يو د راغلو اريايې قبيلو سره يوځای وده کړې او بل يې څه نا څه دوه سوه کاله وروسته په لرغوني افغانستان او په ځانگړي توگه بلخ کې پيل شوۍ ، داسي ليکي
: (( در حدود ۱۲۰۰ قبل از ميلاد مدنيت اوستا يې که از لحاظ محتوا با مدنيت ويدي تفاوت داشت در سر زمين افغانستان شگوفان گشت ، در اوستا امده است : يمه به اهورامزدا امر فرمود ، يک ( واره ) را ساخت که طول وعرض ان به اندازه يک اسپرس ( يک ميدان اسپ دوانی ) بود و در ان حيوانات و جانوران مانند گسفند ، گاو ، و مرغان وغيره را نگاه داشت وجای اب را هم به درازی يک هانه ( ميل ) کند ودر ان واره بازارها ، گذرها وخانه ها را به ترتيب مخصوص ساخت ، ولی مردم عليل ، دروغ گو ، و پيس را در ان شهر جای نداد. ))
هغه کلي حکم چې ټول مدنيتونه يوه ريښه لري ، عملا د علامه حبيبي په هغو ټولو تاريخ اثارو کې چې د افغانستان د تاريخ په اړه يې ليکلي دي ، له پامه ليري پريښودل شويدي . علامه حبيبي خپل نامتو اثر تاريخ مختصر افغانستان د منځني ختيځ څخه نه بلکې د منډيگگ څخه پيل کړيدۍ . دا پيل چې د پخواني معمولې دود څخه خلاف وو ، خو دومره موثر وو چې په ډيره لږ موده کې د پوره پاملرني وړ وگرځيد ، او د افغانستان ټولو لوستو او نالوستوافغانانو ته د هيواد د تاريځ د پيل حد څرگند شو او د افغانستان د پنځه زره کلن تاريخ خبره د هري علمي او سياسي غونډي تر ټولو منلی او معمولي وينا وگرځيدل او دا دۍ اوس د افغانانو تر منځ د يوې معقولي علمي مقولې په څير منل شوېده .
علامه حبيبي د تاريخ مختصر افغانستان په خپرولو سره په حقيقت کې د افغانستان د پنځه زره کلن تاريخ پر له پسې رښتنۍ مسير روښانه کړ . او د پنځه زره کلن اوږد زماني واټن ټولي پيښي يې په خپل خلاق استعداد گام پرگام داسي وڅيړلې او ووډلې چې له يوې خوا يې د دې ليري زماني واټن يو ا حتی نيم کال هم پټ پرينښوداو له بلي خوا يې د هري ادعا د ثبوت لپاره مطمئن او باوري اسناد وړاندي کړل او په دې ترتيب يې د افغانستان تاريخ هويت او عظمت نړيوالو سياسي او علمي کړيو ته جوت کړ . لنډه دا چې د علامه حبيبي ځای او مقام د افغانستان په تاريخ کې هومره اوچت دۍ لکه د يو شمير سياسي نامتو څيرو او شخصيتونو چې د افغانستان په له سره جوړښت ، ساتلو او يا وده ورکولو په اړوند د درنښت وړدي ، که سياسيونو د افغانستان سياسي هويت گټلۍ او ساتلۍ دۍ ، علامه پوهاند حبيبي د همدې هيواد تاريخي هويت تدوين او ثابت کړيدۍ .
يوه خاطره او د هيواد مورخينو ته د هغه يوه توصيه
په ۱۳۶۱ لمريز کال د کوشاني پير په اړه پنځم نړيوال څيړنيز سيمنار د يونسکو په مرسته په کابل ښار کې داير شو . د سيمنار مرکزي موضوع د کوشاني امپراتورۍ سياسي سرحدونه او د هغو حدود او ثغور ، څرگندول وه . د دسيمينار د درې ورځنيو علمي غونډو په ترځ کې د کوشاني شاهانو د عقيدې او مذهب په اړه د برخه والو پوهانو ترمنځ مباحثه توده شوه . په سيمنار کې د نړۍ د بيلا بيلو هيوادونو نامتو پوهانو او څيړونکو گډون درلود ، د بهرنيو پوهانو له ډلي څخه هندي نامتو مورخ پروفيسور ب . ن . پوري جاپاني څيړونکي پروفيسور کويا ما ، فرانسوي نامتو پوه پروفيسور فوسمن ، د پخواني شوروي نامتو څيړونکۍ و. ي . سريانيدي او د يو شمير نورو هيوادونو لکه تاجکستان ، ايران ، ايتاليا ، المان ، ترکيې ، انگلستان څخه زيات شمير پوهانو برخه درلوده .
زياتو څيړونکو او د سيمنار گډونوالو د کوشاني پير او کوشاني پاچاهانو د مذهب او عقيدې په اړه خپله را يه څرگنده کړل ، لکه نن داسي مي ياد دي چې علامه حبيبي ته د رايې څرگندولو نوبت ورسيدۍ ، علامه حبيبي د دې سره سره چې د سپيږيريتوب بيلگي يې په اواز او څيره کې ښکاريدې ، د کوشاني دورې د مذهبي او عقيدتي نظام او روش په اړه يې په خپل ځانگړي او خلاق استدلا هر اړخيزه مالومات وړاندي کړل . د علامه حبيبي څرگندونو د سيمنار د برخه والو دومره پاملرنه ځان ته وگرځوله چې د حبيبي د بحث وروسته سمدلاسه ټولو برخه والو په يوه ږغ وړانديز وکړ چې د کوشاني څيړنو د راتلونکي نړيوال سيمينار عنوان دي د کوشاني پاچاهانو د مذهب او عقيدې جوتولو ته ځانگړۍ شي . همداسي وشول د سيمنار پريکړه ليک يونسکو ته د برخه والو وړانديز څرگند کړ او د يونسکو مرکزي دفتر له لوري هم دا وړانديز ومنل شو .
د کوشاني څيړنو د پينځم نړيوال سيمنار د وړانديز او د يونسکو د موافقې سره سم شپږم نړيوال سيمنار د کوشاني پاچاهانو د عقيدې تر سرليک لاندي په ۱۳۶۶ لمريز کال د کابل په ښار کې داير شو .له بده مر غه هغه مهال علامه حبيبي له دې دنيا رحلت کړۍ وو . او د سيمنار برخه وال يې د خپل حضور څخه محروم کړي وه ، خو د سيمنار د علمي غونډو په جريان کې د ټولو لوستل شويو مقالو څخه چې د کورنيو او بهرنيو څيړونکو له لوري ولوستل شوې ، د علامه حبيبي هغه مقاله چې د افغانستان د علومو اکاډمۍ د يوه تن غړي له خوا ولوستل شوه او هغه مقاله په ۱۳۵۹ لمريز کال د کوشاني څيړنو مجلې له خوا خپره شوې وه ، تر ټولو ښه مقاله او د سيمينار تر ټولو ښه تيزيس ومنل شو .
يوه توصيه : په افغانستان کې د کيڼ اوښتون د پيل سره ځيني ځانگړي اصطلاحات رايج شول ، او اوښتوبيانونو زور واخست ، له هرې خولې او له هر ځايه به د اوښتون خبره لومړۍ وه . هر وينا او خبره به د اوښتون په نوم پيل کېدل دا چې اوښتون ته يې څومره عقيده درلوده ؟ ايا دا ريښتينې و او که د ځينو ملاحظو پر بنسټ به يې د اوښتون اوښتون ويناوي کولې ؟ په هر صورت د ورځي د موډ خبره اوښتون گرځيدلې وه .
په داسي يوه فضا کې د علومو اکاډمۍ له خوا يو سمپوزيم د ۱۳۵۹ لمريز کال په ورستيو کې داير شو . په سمپوزيم کې د هيواد نامتو پوهان او څيړونکي برخه وال وه د گډون کونکو له ډلي څخه يو تن چې د کابل پوهنتون د تاريخ د څانگي د استاد په توگه يې دنده درلوده ، په بربنډو ادبياتو د(( تاريخ مختصر افغانستان )) په انتقاد پيل وکړ او د دې انتقاد منځنۍ ټکۍ داو چې دا تاريخ د طبقاتي لرليد او انقلابي ايديالوژۍ پر بنياد نه دۍ ليکل شوې ، ضروري ده چې يا مصادره شي او يا يې ليکوال د اصلاح لپاره کار وکړي . او په دي ډول يې خپله رايه په داسي شکل څرگندوله چې گويا د حاکمي سياسي فضا ملاتړ ورسره شته .
علامه حبيبي د دې مسلې په اړه يو منلۍ او غوڅ دريځ وښود ، ويې ويل : که مورخ هيله لري چې د هيواد تاريخ وليکي ، بايد د هيواد تاريخ وليکي ، نه داچې د هيواد تاريخ تر نوم لاندي د يوه قشر ، يوې ډلي او يا يوه سياسي نظام تاريخ وليکي . علامه حبيبي زياته کړه چې : مهمه خبره داده چې د لومړنيو مدنيتونو د پيل څخه بيا تر اوسه سياسي واکمنانو د ټولني عمومي چاري پر مخ بيولي دي ، واکمنو به د خپل سياسي واک د پايښت لپاره يو مذهب يا بل مذهب ، يو دين او يا بل دين ځان ته غوره کاوه او هغه به يې د خپل حاکميت د دوام لپاره وسيله گرځوله ، خو په دې تفاوت چې په اوسنيو پر مختللو ټولنو کې د ايزم خبره ده . زما رايه داده چې ټول خلک خاصتا مورخين بايد تر هر څه وړاندي خپل هيواد ته رښتنيني وي ، ځکه چې منحريف مورخ د خپلي ټولني لپاره د اوبا اپيدمي ده .
دندې:
په ۱۳۰۷ کال د طلوع افغان اخبار مرستيال وټاکل شو . په کال ۱۳۱۰ ددغه اخبار مدير وټاکل شو . تر ۱۳۱۹ لمريز کاله پورې يې د طلوع افغان اخبار داونيزې جريدې په بڼه په ډيره ښه توگه وچلاوه، او دپښتو ادب لپاره يې روښانه خدمتونه وکړل . ورسته کابل ته راغۍ او د پښتو ټولنۍ مشر وټاکل شو ۱۳۲۰ دپوهنې وزارت د مشاور او په ۱۳۲۴ کال دکابل پوهنتون دادبياتو دپوهنځۍ دلمړني رييس په توگه وټاکل شو، ددغو دندو تر څنگ دپښتو ټولنې رييس او دپښتو ادبياتود تاريخ استاد هم وو . د ۱۳۲۶ لمريز کال راپدېخوا د سياست په ډگر کې په فعاليت بوخت شو ،او د ملي شوراداومې دورې وکالت ته راوکاږو. بيا د لسو کالو وروسته چې په چمن کې افغان وکيل التجاره شو، په ۱۳۴۰ لمريز کال هيواد ته راستون شو خپلو پوهنيزو او علمې چارو ته يې دوام ورکړه . په کال ۱۳۴۴ کې دکابل پوهنتون رئيس او ورسته تر دادبياتو د پوهنځۍ رئيس شو . په کال ۱۳۵۷ کې د علومو داکاډمې مشاور او په ۱۳۵۹ کال کې داطلاعاتو او کلتور وزارت د علمي مشاور په توگه دنده تر سره کړه. خدای بښلي حبيبي له سلو څخه زيات کتابونه ليکلي چې ۷۰ کتابونه يې په ايران ، پاکستان ، مصر او اورپاکې په پښتو ، دري ، عربي ، اردو ، انگليسې ژبو چاپ شوي دي . له ۶۰۰ څخه يې زياتې ادبي ، سياسي ، تاريخې او ټولنيزي مقالې او رسالې ليکلې دي. استاد حبيبې د هيواد بهر او ننه په ۳۶ نړيواله سمينارونو کې برخه اخيستې ده او د افغانستان د فرهنگې غنا لپاره يې نه ستړې کېدونکې هلې ځلي او کار کړی . استاد حبيبي د ۱۳۶۳ کال د ثور د مياشتې په نولسمه نيټه د کابل په ښار کې له دنيا سترگې پټې کړي او هملته خاوروته وسپارل شو. استاد حبيبي دري زامن لري چې اوس په امريکا کې ژوند کوي چې خوشحال حبيبي يې د پلار په لاره روان دی او دهغه ډير اثار يې په انگليسي ژبه ژباړليدي او خپاره شوي هم دي . لکه پټه خزانه ، سقوط شاهنشاهي افغان او د سليمان ماکو تذکره .دروانې مياشتې په ۳۱ د کندهار ښار په ښارکې دهغه دمړينې دشلم تلين په مناسبت يوه غونډه جوړه شوې وه چې په غونډه کې داستاد په نامه د کندهار پوهنتون کتابتون ونومول شو،اويووړانديز هم و شو چې د حبيبي په نامه يوواټ ونومول شې .داستاد حبيبي لاره ده تل پاته او د لارې د لارويانو قلم د شين وې. د علامه حبيبي د کلام يوه نمونه لوستونکو ته ډالۍ کوم.
اړوند پوسټونه
لومړى پښتو اخبار ليكنه دده په لاس پيل سوه
دا اخبار د كندهار طلوع افغان و چې په ۱۳۰۰ل كې د ارواښاد مولوي صالح محمد هوتك (۱۳۳۹ل مړ) په لاس تاسيس سو. په لومړي سر كې يې په پاړسي او پښتو دواړو نشرات كول خو په ۱۳۱۰ل كې د علامه حبيبي مرحوم لـه خوا ټول په پښتو واړول سو او په دې ډول په هېواد كې د لومړني بشپړ پښتو اخبار تاداو كښېښوول سو.
د پښتو ادب تاريخليكنه ده پيل كړه
د پښتو ادب تاريخليكنې لومړۍگ خښته د علامه مرحوم په لاس په طلوع افغان كې د ” تاريخچه شعر پشتو” تر نامه لاندي په ۱۳۱۴ل كال كښېښووله سوه. دا اثر يې په پاړسي ژبه ليكلى دى چې وروسته يې بيا د همدې موضوع په باب د ” تاريخچه شعر پښتو” په دوام د پښتو ادبياتو تاريخ څلور ټوكه وليكل او لومړى ټوك يې د ۱۳۲۵ل كال ليكنه ده. ښاغلى سرمحققزلمى هېوادمل ليكي چې ” اُستاد حبيبي نه يوازې په افغانستان كې د پښتو ادبي تاريخليكنې بنسټ ايښوونكى دى بلكه د پښتنو په نورو فرهنگي حوزو لكه پېښور او كوټه كښې هم تر ده دمخه چا ادبي تاريخ ليكلو ته اقدام نه و كړى.” ( افغاني شمله- ۸۴ مخ ) _ د پښتو ژبې لرغوني متون وار د واره په قلم په انتقادي توگه تهيه او خپاره سول. په دې برخه كې د علامه مرحوم لومړنى كار( د خوشحال خان خټك مرغلري ) دي چې په ۱۳۱۷ل كال يې لـه كندهاره خپور كړ. او ورپسې يې د عبدالقادر خان خټك دېوان ( تله- ۱۳۱۷ل لـه كندهاره )، لوى احمدشاه بابا ( ۱۳۱۹ل له كابله)، پټه خزانه (۱۳۲۳ل لـه كابله)، تذكرۍالاولياء ( لـه كابله)،سواتنامه ( ۱۳۵۸ل لـه كابله) خپاره كړل. د پښتو آثارو د انتقادي متون د برابرولو په برخه كې د ځينو ختيځ پوهانو لـه خورو ورو كارونو څخه وروسته په منظم او پرله پېيلې توگه لومړى گام د پښتنو په ټولو فرهنگي حوزو كې تر علامه مرحوم وړاندي چا نه دى كړى. _ د روښاني ادب سيسټماټيكه څېړنه په افغانستان كې اول وار ده پيل كړه. دا څېړنه د پښتو ادبياتو تاريخ لـه دوهم ټوك سره مله ده چې په ۱۳۴۲ل (۱۹۶۳ع) كې په كابل كې چاپ سوه. د روښاني غورځنـگ په باب د پښتونخوا يو بل فاضل حافظ محمدعبدالقدوس د خيرالبيان د لومړي چاپ (۱۹۶۷ع) په سريزه كې خورا گټوره، عالمانه څېړنه كړې ده ( ۹۲مخه ) او ارواښاد مولانا عبدالقادر د همدې چاپ په پيل كې وايي چې ” د خيرالبيان د دريافت نه څه زمانه مخكښې فاضل مولوي عبدالقدوس د بايزيد روښان په حقله د پښتو اكېډمۍ په مجله كښې ښه محققانه مضامين شايع كړي وو”، خو علامه حبيبي په افغانستان كې دا لومړى شخص دى چې د روښاني تحريك لـه ژورې مطالعې او څېړنې وروسته يې د دغه غورځنـگ سياسيتوب مدلل كړ. پخوا داسې فكر كېده او اوس هم يو شمېر كسان په دې عقيده دي چې روښاني غورځنـگ يوازي يو مذهبي تحريك و چې وروسته يې سياسي بڼه واخيستله. علامه مرحوم دا ثابته كړه چې دا تحريك لـه لويه سره سياسي و او پر يوه واحد مركز باندې د پښتنو د را غونډېدلو او لـه مغولو سره د هغوى د مبارزو د منسجمولو په نيامت پيل سوى و. _ د خوشحال پېژندني لومړۍ خښته دده په لاس كښېښووله سوه. د خوشحال خان خټک په باب ابتدايي خبري لـه سراج الاخبار څخه مولوي غلام محى الدين افغان پيل او ارواښاد امين الله خان زمريالي ورپسې په ۱۳۱۵ل كال تعقيب كړې. خو علامه حبيبي د خوشحال پېژندني تاداو په ۱۳۱۴ل كال په تاريخچه پښتو كې ايښى و او د ښاغلي سرمحقق هېوادمل صاحب د وينا لـه مخې ” استاد دا كارونه په تاريخچه پښتو كې په ابتدايي ډول پيل كړل، د خوشحال مرغلرې او د عبدالقادر خټك دېوان په مقدمه كې يې پسې وپالل، په ” تاريخچه سبكهاى اشعار پشتو، پښتانه شعراء لومړي ټوك، د پښتو ادبياتو تاريخ دويم جزء ( د ادبياتو پوهنځي د پښتو څانگې د دوهم صنف لـه پاره ).
د خوشحال د جهاندارۍ نظريه نومي اثر كې يې ورته انكشاف وركړ، د خوشحال د سواتنامې ( د ۱۳۵۸ل كال چاپ) د چاپ ته برابرولو او د خوشحال بابا درې سوم تلين لـه پاره د خوشحالپوهنې سره خپله مينه اثبات ته ورسوله.
چاپ شوي آثار:
دخوشحال خان خټک مرغلری:
طبقات ناصری:
- ظهیرالدین محمد بابر شاه
- سهم افغانستان در انتقال فرهنگ آسیا میانه
- قصیده د پښتو ادب په تاریخ کي
- کشف شاهنامه ٦١٤هـ
- مادر زبان دری
- نگاهی به سلامان و ابسال جامی و سوابق آن
- نسب و زادگاه سید جمال الدین افغانی
- نظری به تحولات ادب دری
- نوم ورکی مورخین
- نوای معارک
- هنر عهد تیموریان و متفرقات آن
- یاداشتها در تاریخ صنایع افغانستان
-
- اندیشه جامی
- پټه خزانه ١٩٦٠م چاپ
- پټه خزانه خطی نسخه ١١٤١هـ
- پښتانه شعرا
- پښتو څورلس سوه کاله پخوا
- پښتو و لویکان غزنه
- په شلمه سدۍ کي د افغانستان هنر
- تاریخ افغانستان بعد از اسلام
- تاریخ مختصر افغانستان
- تاریخ افغانستان در عصر کورگانیان هند
- تاریخ گردیزی
- تاریخ تجزیه شاهنشاهی افغان
- تاریخ خط و نوشتهای کهن افغانستان
- تاریخچۀ سبکهای اشعار پښتو
- تاریخچۀ شعر پښتو
- تذکرة الولیاء
- جغرافیه تاریخی افغانستان
- جنبش مشروطیت در افغانستان
- د افغانستان پیښلیک
دافغانستان لنډ تاریخ:
د پښتو ادبیاتو تاریخ:
علامه عبدالحی حبيبي د کندهار ښار د باميزو په يوه پوه پالونکې کورنۍ کې دمولوي حبيب الله کاکړکره چې په کندهاري څيړونکې مشهور و، د(۱۳۲۸ قمري )کال دربيع الثاني پر ۱۷ دپنجشنبې پر ورځ (ثور- ۱۲۸۹ )دې نړۍ ته سترگې خلاصې کړې. عبدالحی حبيبي ډير زردخپل پلار له سيورې څخه په ماشومتوب کې بې برخې شو.
علامه مرحوم لـه وړكيني څخه د علم او پوهي لېوال و. دده د وړكيني زمانه د اعليحضرت امير امان الله خان لـه روښانه دورې سره برابره وه او په دغه روښانه دوره كې چې كندهار ته هم د پوهې او معارف لمن اوږده سوه، ښوونځي او مكاتب جوړ سول. علامه يې لـه لومړنيوزده كوونكو څـخه و او پـه (۱۲۹۹ل) د كندهار په مكتب تجار كې شامل سو چې لـه فارغېدو وروسته يې (۱۳۰۴ل ) په پنځلس كلنۍ كې د كندهار په يوه لومړني ښوونځي كې د ښوونكي په توگه وظيفه وموندله. علامه مرحوم پر ښوونځي سربېره د خپلې كورنۍ په علمي محيط كې هم درس وايه او خپل د اكا زوى مولوي عبدالواسع اخندزاده شهيد (۱۳۰۸ل ) ته پر درس كښېنوست. علامه مرحوم وروسته ليكي
” … از پدر جز چند كتاب و كلكسيون هاى جرايد سراج الاخبار ( كابل ) و حبل المتين
( كلكته) و كتب مرحوم محمود طرزي مدير ( سراج الاخبار ) كه در كابل طبع شده بود چيزى دېر بارث نبردم. مثنوى مولوى بلخى و ديوان خواجه حافظ شيرازى و گلستان و بوستان شيخ سعدى از كتابهاى بود كه در همان سن طفوليت چشم من به آن آشنا شده بود. هڼاميكه در مكتب ابتدايى درس ميخواندم كتاب ابتدايى صرف و نحو عربى و رياضى و هيات و فقه و اصول فقه و منطق مير و مبادى بلاغت و عروض و قافيه را از عمزاده خود مرحوم مولوى عبدالواسع شيهد فراگرفتم… وى در تدريس راه خاص و اسلوب مستقيم و كوتاهى داشت و مرا در يكسال به مبادى آشنا ساخت.” ( ژوندون مجله. شماره اسد، ۱۳۶۱ش)
علامه مرحوم د خپلو استادانو په لړ كې د مولوي ابو الوفا كندهاري ( ۱۹۷۵ مړ ) نوم اخلي او ليكي چې دغه مولوي مرحوم د دوى په كورني مسجد كې اوسېدى او ده ورڅخه ” ادبيات او د قرات علم او هغه كتابونه و لوستل چې منتهيان يې لولي“. علامه حبيبي مرحوم د احاديثو په علم كې مولوي عبدالواسع او مولوي ابوالوفا دواړه د ځـان اسـتادان بـولي. ( هماغه مجله ) دغه راز د خپل ژوند پـه وروستي اثر ” جنبش مشروطيت در افغانستان” كې ارواښاد شهيد عبدالرحمٰن خان لودين هم په خپلو استادانو كې شمېري (جنبش مشروطيت… ۶۵مخ- چاپ ۱۹۹۹) دغه راز يې په استادانو كې د حجت الاسلام شيخ محمدطاهر كندهاري نوم هم ياد سوى دى. ( افغاني شمه- ۵۵ مخ ) لـه خپلو استادانو څخه د درس لوستلو تر څنـگ يې د كابل د نويو ښوونځيو مضامين لكه جغرافيا و طبيعيات و حساب او نور هم مطالعه كول، دى ليكي ” در همين هڼام كه درپيچ و خم صغرى و كبرى منطق و اشكال اقليدس و جازولا يجوز در حجرات مساجد و مدارس قديم سرگردان بودم. جغرافيا و طبيعيات و حساب مكاتب جديد كابل را هم مطالعه كردم و سراج الاخبار و جبل المتين را ميخواندم، بالاخره از كاوه و ايرانشهر و ارمغان و ا لهلال سودها بردمى و حظها اندوختمى…” (هماغه مجله)
علامه مرحوم په ۱۷ كلنۍ كې (۱۳۰۶ل ) د طلوع افغان جريدې د مرستيال په توگه و ټاكل سو او څلور كاله وروسته د هماغې جريدې مديرۍ ته ورسېد. په همدغه وخت كې يې انگرېزي او اُردو ژبې تر يوې اندازې زده كړلې، دومره چې ددغو دواړو ژبو كتابونه په و لوستلاى سي. ( علامه مرحوم په اُردو ژبه د ترجمې صلاحيت درلود او د ( چهار مقاله بر فردوسى و شاهنامه) نومى كتاب يې لـه اُردو څخه په پارسي ژباړلى دى. دا كتاب د هندوستان پښتانه پروفيسر مرحوم محمودخان شېراني په اُردو ليكلى او زموږ لوى اُستاد هغه په پارسي اړولى دى. پارسي ترجمه يې د لوى اُستاد لـه سريزې او تحشيې سره د بيهقي د كتاب خپرولو موْسسې لـه خوا په ۱۳۵۵ ل كال په كابل كې خپره سوې ده) اُستاد ليكي چې د تاريخي څېړنې او پلټنې روش يې لـه (Combridge history of india) او جرجي زيدان او شبلي نعماني او سيد سليمان ندوي په شان د مصري او هندي فاضلانو لـه ليكنو څخه او د برلين لـه كاوه جريدې او د علامه محمد قزويني لـه ارزښتناكو آثارو څخه زده كړى دى. ( هماغه مجله )
علامه مرحوم نهه كاله د طلوع افغان اخبار په پښتو ژبه وچلاوه. په دغه نهه كلنه موده كې اُستاد د پښتو ژبې او ادب پر ډگر پاخه بنسټونه كښېښوول چې وروسته به پر و ږغېږو. په ۱۳۱۹ل كال چې په كابل كې پښتو ټولنه تاسيس سوه. علامه حبيبي مرحوم يې د رئيس په توگه و ټاكل سو او پر څنـگ يې د مطبوعاتو د مستقل رياست د مرستيالۍ وظيفه هم پر غاړه اخيستې وه. يو كال وروسته د معارفو په وزارت كې د مشاور (سلاكار) په توگه و ټاكل سو او درې كاله وروسته يې په هېواد كې د لومړي ځل لـه پاره د ادبياتو پوهنځي تاسيس كړ (۱۳۲۳ل ) چې په پوهنځي كې يې د پښتو د ادبياتو د تاريخ تدريس په خپله كاوه. دوه كاله وروسته كندهار ته د معارفو د رئيس په توگه ولېږل سو (۱۳۲۵ل). پر ۱۳۲۶ل كال لـه علمي او فرهنگي وظيفو څخه گوښه كړه سو او په چمن كې د افغاني سوداگرو د ” وكيل التجاره” په توگه يې كار پيل كړ. پر ۱۳۲۷ل د كندهار خلكو په غيابت كې د هېواد پارلمان ( د ملي شورا اوومي دورې ) ته د خپل نماينده په توگه وټاكه ( د ښاغلي عبدالرحيم هاتف د خولې خبره ده چې وايي ” هغه وخت يوازي په كابل كښې انتخابات په صندوق او كاغذ او پټو عامه رايو وسوه نور چېري خصوصًا په كندهار كښې د مشرانو په مجمع كښې د يوه كاغذ پر مخ به هر چا خپل نظر امضا كاوه. هغه پاڼه به د وثيقې ضميمه مركز ته استول كېدله. كله چې حاجي اختر محمدخان باركزي خپل لاسليك كاوه تر هغه وړاندي يې د تائيد په غرض هغه بيت چې د مولانا جلال الدين محمد بلخي په ستاينه كښې ويل سوى و، وكيښ چې وايي : ” من چه گويم وصف آن عاليجناب- نيست پيغمبر ولى دارد كتاب” ( افغاني شمله- ۶۴مخ) حاجي اختر محمد خان باركزي د كندهار يو معزز سپين ږيرى و. د ده په نامه يو جامع مسجد هم سته ) درې كاله يې د هېواد په ملي شورا كې لـه نورو ملي مبارزينو سره څنـگ پر څنـگ په هېواد كې د عدالت او مساوات لـه پاره فعاليت وكړ او د همدغو مبارزو لـه امله په ۱۳۳۰ل كال لـه هېواد څخه وتلو ته مجبور كړه سو. لس كاله يې په پاكستان كې د هجرت ترخې شپې تېرې كړې ” ښاغلي اجمل خټک د علامه مرحوم پر قبر څو تاريخي خبرې وكړې چې زه (هوتك) يې شاهد وم. ده وويل چې ” دا موقع نه بيا ماته ميلاوېږي او نه يې تاسي موندلې شئ… فكر وكړئ د افغانستان لـه حكمرانانو نه خپه راغلى و د پاكستان حكمرانانو ورته د سرو او سپينو فرشونه جوړول، دده په وياړ يې جشن جوړ كړ لېكن تاريخ گواه دى، د پېښور مددخان جومات گواه دى، د پېښور محب وطن ولسونه گواه دي چې حكومت زور وكړ چې دده په خوله يو لفظ د افغانستان خلاف وباسي. ده د افغانستان پر ضد يو لفظ هم د خولې نه ونه يوست. زه يې گواه يم، زه ورسره سكرټر وم د حكومت لـه خوا ورسره موْظف وم ده ويلي وو چې ما سره دى ولېږئ نو هم هلته يې ده ته هر څه وركول. خو ده د خپلې خاورې او خپل قوم خلاف يوه خبره ونه كړه. دا يو بېل باب دى. پر دې بندي سو، په دې ووهل سو، په دې و رټل سو خو هغه يې ونه كړه.” ( افغاني شمله- ۱۳۲- ۱۳۳مخونه). پر ۱۳۴۱ل كال بېرته هېواد ته راستون سو او خپلو علمي او تحقيقي فعاليتونو ته يې دوام وركړ. په ۱۳۴۴ل كال يې د كابل پوهنتون لـه خوا د پوهاندۍ عليم رتبه تر لاسه كړه. ورپسې د انجمن تاريخ د موْسسې رئيس وټاكل سو (۱۳۴۵ل ) تر دې وروسته يې د صدرات د فرهنگي سلاكار او وروسته د اطلاعاتو او كلتور وزارت د فرهنگي مشاور په توگه وظايف درلودل او دغې وظيفې يې تر مړينې ادامه وموندله.
علامه مرحوم د خپل څه دپاسه نيمه پېړۍ فرهنگي فعاليت په ترڅ كې خورا ډېرې نوښتگرې هڅې كړې دي. په معاصر فرهنگي ډگر كې تر ټولو زيات پر كار عالـم و. د گوتو د ستړيا كلمه يې د ژوند په قاموس كې نه وه او د همدغې پركارۍ محصول يې دده تر قد واوښت. كله چې د مرگ پر بستر پروت و او معالج ډاكټر ورته د بشپړ استراحت، لږ خوراك، لږ حركت او لږ مطالعې توصيه كوله، ده په ځواب كې ورته ويلي وه ” … آخر حضرت ملك الموت ته په انتظار كښېنم؟… په رښتيا چې د ملك الموت پذيرايي سخته ده.” ( د اُستاد ياد- د مقالو مجموعه- ۱۹۵مخ كابل- ۱۳۶۴ل) وايي چې علامه مرحوم تر وفات يوه ورځ مخكې يو عربي شعر په پښتو ترجمه كړ. علامه مرحوم په نړيواله سطح يو پېژندل سوى عالـم و. د يونسكو د نړيوالې موْسسې نښان يې د كور پر دروازه نصب سوى و چې دا وياړ د هېواد د بل پوه په برخه نه و. علامه حبيبي مرحوم د پښتو او پاړسي فرهنـگ دغه لاندي برخې د لومړي ځل لـه پاره پيل كړې دي :
ليکوال : پوهنوال رسول باوري
دوې يادوني:
لومړۍ ، دا ليکنه لومړۍ په افغاني شمله نومي ټولگه کې خپره شويده ، چې د ټولو لو زيار يې ښاغلې داکتر طارق رشاد کښلۍ دۍ .
دويم : سرچینې د تخلص پر ترتيب او هغه هم د الفبا په لومړيتوب ليکل شويدي .
سرچينې:
۱ : باوري ، رسول . مدنيت های اوليه افغانستان . کابل . پوهنتون کابل . ۱۳۷۵ .
۲ : پيرنيا ، حسن . تاريخ قديم ايران . تهران . پوهتنو ن تهران . ۱۳۴۶ .
۳ : پوري . ب . ن . هند تحت تسلط کوشانيان . مترجم ضمير ساپۍ . رسنۍ:کابل . پوهنتون کابل . ۱۳۵۷ .
۴ : حبيبي ، عبدالحۍ . تاريخ مختصر افغانستان . کابل . مطبعه دولتي . ۱۳۴۶ .
۵ : حبيبي ، عبدالحۍ . ( برخي ايزدان کوشاني ) تحقيقات کوشاني . کابل . اکادمي علوم . ۱۳۵۹ .
۶ : چايلد ، گوردن . [سير تاريخ] . مترجم : بهمنش . تهران .پوهنتون تهران .۱۳۴۶ .
۷ : ضمير ساپۍ ، حسن . تاريخ قديم افغانستان . کابل . پوهنتون کابل . ۱۳۶۳ .
۸ : د کوشاني څيړنو د شپړم سيمنار د مقالو مجموعه . کابل . علومو اکاډمي . ۱۳۶۶ .