غازي امان الله خان او په اداري برخه کې یې د اصلاحاتو پېژندنه

غازي امان الله خان د امیر حبیب الله خان زوی او د امیر عبدالرحمن خان لمسی دی چې د کابل په پغمان کې په ( 1891 ) میلادي کال کې زیږیدلی دی لومړنی زده کړې یې په شاهي دربار، او له خپلې مور ملکې سرور سلطان او بیا د علامه محمود طرزي څخه تر لاسه کړیدي .

د خپل پلار د امیر حبیب الله خان د سلطنت په دوره کې د عین الدوله ( د دولت سترګې ) لقب ورکړل شوی وه چې د خپل پلار د سلطنت په وروستیو کلونو کې د کابل والي او هم یې د دولت د خزانې مسؤلیت په غاړه لاره .

په ( 1919 ) کال کې د امیر حبیب الله خان د وژنې وروسته د افغانستان خلکو د خپلواکۍ او ځمکنۍ بشپړتیا د ګټلو لپاره غورځنګ او مبارزه پېل کړه، افغان خپلواکي غوښتونکو د ( 1919 ) میلادي کال د مارچ په لومړۍ نیټه د امیر حبیب الله خان دویم زوی سردار امان الله خان او له انګریزانو سره د خپلواکۍ جګړه پېل شوه . 1

چې د لس کاله پاچاهي وروسته د داخلي اړو دوړ په نتیجه کې یې د سلطنت چارې خپل ورور سردار عنایت الله خان ته وسپارلې ، شاه امان الله خان د کندهار او سپین بولدک له لارې لومړی هند ته او بیا ایټالیا ته لاړ چې د ژوند تر پایه همالته پاتې شو چې د ( 1960 ) میلادي کال د اپریل په 25 مه نېټه وفات شو او په جلال اباد کې خاورو ته وسپارل شو.

د غازي امان الله خان ستر بدلون او لاسته راوړنه هغه د خپلواکۍ ترلاسه کول دي چې ټول افغان ولس یې احسانمند دی او دا ستره ډالۍ یې د هر بدلون او لاسته راوړنې څخه د ډېرو خوږو څخه ډکه ده.

خو دا هم باید په یاد ولرو چې غازي امان الله خان یوازې د خپلواکۍ باني ونه ګڼل شي بلکې په نوي طرز او طریقې د زاړه او روایتي افغانستان د روانولو مخکښ او ارمانجن پاچا یې یاد کړو.

دا به هم انصاف نه وي، چې ووایو؛ د شاه امان الله خان ټوله انرژي له انګریزي ښکیلاک څخه د خلاصون په لاره مصرف شوې او شاه د افغانستان د ابادۍ فکر ته هومره وخت نه لاره لکه دلته ځېنې سیاسیون داسې فکر کوي چې شاه د انګریزي ښکیلاک څخه د خلاصون لپاره په سمدستي ډول له روسي لوري سره د اړیکو جوړلو او پراخولو هیله لرله او په هماغې لورې ور مات وه.

شاه له لومړي سره د اداري اصلاحاتو په اړه قوي عزم لاره او دا لاره یې د افغان ولس د ښېګنې او رفاه لاره ګڼلې وه پاچا د سیاسي خپلواکۍ له اعلان وروسته د خپل حکومت د تګلارې بنسټېزو خدماتو د اعلان په وخت کې چې د خپلواکۍ د کال 1919 د فبرورۍ په 28 مه یې وړاندې کړی وه ولیکل:

د افغانستان دولت ، د نړۍ د نورو خپلواکو دولتونو په څیر د هېواد دننه او بهر کې خپلواک وي ، افغان ملت په کور د ننه خپلواک دي او د هر ډول ظلم ، تیري او جبر څخه په امن کې دي ، د هېواد ټول وګړي باید د قانون طابع و اوسي ، زور او بیګار په ټولو چارو کې بند دی او له نن وروسته لغوه اعلان شو ، زموږ حکومت به په افغانستان کې د اصلاحاتو راوستلو لپاره کارکوي تر څو مو ملت او حکومت د نورې نړۍ په منځ کې ځانګړی ځای پیدا او ستر مقام تر لاسه کړي ، زه به د هېواد په ټولو چارو کې مشوره کول لازمي دنده وګرځوم او دا به زما د لارې مشال وي . ” 2

پاچا د خپل قوي عزم او پیاوړې ارادې له مخې واک ته رسېدو سره سم د سیاسي خپلواکۍ پر لورې ګړندې ګامونه واخیستل دده پیاوړی عزم وه چې افغان ولس ته له کلونو ، کلونو وروسته د سیاسي خپلواکۍ خوږه ډالۍ ورکړل شوه شاه غازي امان الله خان په ټولو سیاسي لېدونو ، سفرونو او مجلسونو کې د بشپړې سیاسي خپلواکۍ لپاره د پریکنده ارادې سره په لوړ مورال او جیګو سترګو بحث لاره تر دې چې د همدې قاطعیت له مخې یې اعلان وکړ او پوځي جامې یې پر تن کړې او ویې ویل “زه به دغه سرتیرۍ جامې تر هغې له ځانه ونه باسم تر څو مې چې د خپلې سپیڅلې مور ( وطن ) په تن د خپلواکۍ جامې نه وي په تن کړې” 3 همدا پیاوړې اراده وه چې انګریزان مجبوره شول تر څو د افغانستان سیاسي خپلواکي ومني .

په ټوله کې اماني دوره د هېواد لپاره د زرینو اقتصادي ، اداري او ټولنیز پرمختګ پېر ګڼلی شو خو ددې ټولو خواوو د پرمختګونو سره یې اداري اصلاحات او اقتصادي برنامو ایجاد ، ارتقاء او پیاوړتیا یوه بارزه او لیدونکي برخه ده هغه چارې چې په اقتصادي ، اداري او د راکړې ورکړې په برخو کې موږ ګورو ډیری یې د اماني دورې څخه سرچینه اخلي او موږ ته را پاتې دي .

د شاه غازي امان الله خان اصلاحاتو ته په کتو متوجه کېږو چې لومړي د اصلاحاتو پېل یې له مالي برخې څخه کړیدی ، په اماني دوره کې د دولت د عوایدو د راټولېدو په شفافیت او څرنګوالي باندې ډیر کار وشو بیا یې د همدې دولتي بودیجې څخه د مصارفو او لګښتونو په تګلارو او روشونو کې د اساسي تغېر لپاره کار وکړ او بېلا ، بېلې برنامې یې په لاره واچولې .

د ملي بودیجې څخه د مصرف تګلاره په داسې ډول جوړه شوه چې حتی پاچاه ته هم د مصارفو لپاره د یوه حد ټاکنه وشوه ، روحانیونو اشرافو او قبایلي مشرانو او قومي مخورو ته د بې حسابه امکاناتو او خزانې ورکړه بنده شوه او دا همدا وجهه وه چې د ( 1923 م او 1924 ) میلادي کلونو کې د دولت بودیجه د عوایدو او مصارفو په تفکیک سره معادله وه او بودیجه په بشپړه ډول له ملي سرچینو او عوایدو څخه پوره کېده او هیڅ نوعه کسر یې نه لاره ، چې دا د ستر احمد شاه بابا له امپراتورۍ وروسته د افغانستان په تاریخ کې لومړنی دولت وه چې و توانیده ، ملي بودیجه له خپلو عوایدو پوره کړي خو په اشرافو، روحانیونو او قبایلي مشرانو د امتیازاتو بندیدو سره یې ددوی کینه را پیدا کړه او هماغه وه چې د شاه غازي امان الله خان د اصلاحاتو په وړاندې یې مزاحمت شروع کړ.

د لوړو مالیاتو وضع کول ، د کورني قانون رامنځته کول او د عامو خلکو په کورنیو چارو باندې د دولت د قاطع نظارت وضع کول ، د روحانیونو ، اشرافو او قبایلي مشرانو امتیازات لغوه کول ، هغه موارد وه چې خلکو د شاه له اصلاحاتو سره حساسیت وخوده دا حساسیت هغه وخت لا زیات شو چې شاه د لومړي ځل لپاره په ( 1925 ) میلادي کال کې د زده کړو لپاره افغاني انجوني اروپا او ترکې ته ولیږلې نو دا موضوع د شاه د تکفریت لپاره را پورته شوه او خلکو شورش وکړ خو بیا هم شاه پدې موضوع باندې له خپل موقف څخه تیر نه شو چې وروسته بیا په ( 1928 ) میلادي کال کې ، ګل اغا مجددي له څلور سوه دیني علماوو څخه د امیر د کفر فتوا تر لاسه کړه نو لدې وروسته د شاه په وړاندې د وسلوالې مبارزې لړۍ شدت پیدا کړ تر دې چې د خیتځ قومونو ( شینوارو او خوګیاڼو ) پوځې قشلې او مرکزونه چور کړل او د بریطانیه قونصلګرۍ ته یې اور واچوه د همدې کال په ډسمبر کې شورشیانو پاچاه ته د روغې ، جوړې شرایط واستول چې ټولنیز اصلاحات منسوخ او ددوی انجونې بیرته له خارج څخه را وغواړي خو دا خبره شاه ونه منله ، البته د ټولنیزو اصلاحاتو په باب یې له دې پیښې څو میاشتې وروسته خپله خبره واخیسته خو وخت تیر او شورش په اوج کې قرار لاره. 4

ځېنې کتونکې بیا د غازي امان الله خان له لورې د چټکو اصلاحاتو ، له افغاني ټولنې سره د ځېنو رواجونو د نه سمون او په ټوله کې د بهرنیو دسيسو او لاسوهنو له امله د خلکو او په ځانګړې ډول د اشرافو او روحانیونو ضد ، هغه لاملونه ګڼی چې د اماني دورې اصلاحاتو مخنیوی یې وکړ او پاچا یې په جدیت او شدت د اجرا څخه لاس واخیسته. 5

د ټولنیزو اصلاحاتو په پرتله د اماني دورې اقتصادي او مدیریتي اصلاحات د زیاتې توجه وړ دي او ډیره نتیجه یې هم ورکړېده د هغې دلیل دادی ، چې تر اماني دورې مخکې د افغانستان اداري او اقتصادي برخې ستونزې لرلې همدارنګه نولسمه پېړۍ په ټوله نړۍ او په ځانګړې ډول جنوبي اسیا او افغانستان کې د پرمختګونو د پېل دور وه .

خو دلته به یوه لنډه تبصره پدې حالت هم وکړو ؛ کله چې افغانستان خپله سیاسي خپلواکي تر لاسه کړه او په بیروني سیاست کې خپلواک شو نو هغه مالي مرستې چې مخکې بریطانوي امپراتورۍ کولې نو په افغانستان بندې شوې حکومت ددې مرستو لپاره له ځېنې هېوادونو لکه له روسې ، ترکې ، المان ، ایټالیا او فرانسې څخه مرستې تر لاسه کولې خو د بریطانیه د امپراتورۍ هومره نه وې نو دولت له یو لړ ستونزو سره مخ کېدو خواته روان وه چې د مالیاتي سیستم په جوړیدو او پر دولتي بودیجې د کنترول لپاره حکومت په جدیت کار پېل او اصلاحات رامنځته کړل دلته په کروندګرو ، سوداګرو او عامو خلکو باندې لوړې مالیې وضع شوې او خلک ناراضه شول .