درغـربت اگـر مرگ بگیرد بدن من
آیا کی کند قبر و کی دوزد کــفن من
تابـوت مرا بـرسرکـوهی بگـــذارید
تا بــاد برد خاک مرا در وطن مــــن « محمود طرزی»

سوم – انکشاف مطابع در دوره امیر حبیب الله خان :
در دوره امیر حبیب الله کار عمده و قابل لمس فرهنگی به چشم میخورد . مکتب حبیبیه در سال ۱۳۰۳ هـ ق تآسیس میگردد. مکتب فوق سه درجه داشت: ابتداییه ۴ سال ، رشدیه ۳ سال و اعدایه ۳ سال. مضامین مختلف علوم دینی و اجتماعی و علوم طبیعی و زبان های داخلی و خارجی انگلیسی و ترکی و یا اردو تدریس میشد . ۶ شاخه ابتداییه دیگر در مناطق دیگر شهر در باغ نواب، تنورسازی، خافی ها، پرانچه ها، مکتب خدام حضور عالی و مکتب اهل هنود بود (۱)

با یادآوری این مقدمه مختصر در این راستا باید اذعان نمود که مکتب حبیبیه ؛ هسته فرهنگی دوره امیر حبیب الله خان بوده است. جنبش مشروطیت از این مکتب ریشه گرفت، کتب و مواد درسی برای شاگردان این مکتب ؛ ضرورت چاپ و کاغذ و ماشین را ایجاب نمود روی این ملحوظ در قدم اول آنچه انتشار یافت همه جزوه ها و کتاب های درسی بود که نویسنده گان خود مینوشتند و یا ترجمه مینمودند.

و ما شاهد مطبعه های دراین دوره هستیم که تا هنوز ثمره آن دوره را لمس می نمایم .

– مطبعه دارالسلطنه کابل :
در دوره ی امیرحبیب الله؛ مطابع انکشاف بیشتری کرد، در سال (۱۹۰۶م = ۱۲۸۵ هـ ش) بعد از ۲۸ سال انتظار؛ « سراج الاخبار افغانستان » به سرمحرری مولوی عبدالرؤف با چاپ سنگی در مطبعه دارالسلطنه کابل طبع شد اما بعد از یک شماره ، مورد تحمل اولیای امور داخلی و احتمالاً خارجی قرار نگرفت و مسدود گردید و سپس در سال (۱۹۱۱م = ۱۲۹۰ هـ ش) سراج الاخبار افغانیه به سرمحرری و مؤسس آن؛ محمود طرزی که بعداً به محمود افغانی تخلص گرفت؛ تاسیس و در همان مطبعه سنگی دارالسلطنه کابل از چاپ برآمد. بی مورد نخواهد بود که در نتیجه تلاشهای خسته گی ناپذیر طرزی و حمایت های سردار عنایت الله خان پسر بزرگ امیر که اداره معارف و مطبوعات سلطنتی را سرپرستی و اداره مینمود افغانستان تبدیل به یک کشور دارای روزنامه یا جریده شد .

گریگوریان عقیده مند است : سراج الاخبار در طی اولین سال انتشار خود، به صورت ساده چاپ می شد، اما بعد از ان که ماشینهای چاپ جدید وارد شد کیفیت کاغذ و کیفیت چاپ و کلیشه عمیقاً بهبود یافت . (۲)
با ازدیاد توقع در انتشار کتب و جریده سراج الاخبار و دیگر اوراق دولت ضرورت مطابع جدید و ماشین های چاپ پیشرفته را مینمود. بنابر قول مرحوم غبار: به علاوه مطابع جدید تیپوگرافی ( حروف سربی متحرک) ( دارای سه پایه ماشین بخاری و مجلد خانه) و زنگوگرافی وارد و به کار انداخته شد. مطابع لیتوگرافی توسیع و خطاطی و حکاکی ترقی کرد . سراج الاخبار و سراج اطفال و آثار محمود طرزی و غیره آثار متفرق در همین مطابع چاپ و انتشار میافت . (۳)
امیر حبیب الله با موجودیت مطبعه فوق الذکر توانست اشتهارات عفو عمومی و دهها اشتهار و فیصله ها دولت را قبل از انتشار سراج الاخبار افغانستان و سراج الاخبار افغانیه در این مطبه چاپ نماید و بنابریاد داشتهای فوفلزایی : از آغاز سنه ۱۳۲۰ هـ ق = ۱۲۸۱ هـ ش به نشر اشتهارات آغاز نمود و در همین سنه مرکز علمی به نام بیت العلوم تشکیل داد و متعاقب آن بیت الشوری و میزان التحقیق و دارالترجمه ایجاد نمود . مکتب حبیبیه تاسیس کرد و راه پیشبرد این همه مقاصد علمی یگانه مانعی ؛ کمبود اشخاص فهمیده و باسواد بود و نشر اشتهار عفو عمومی تمام مسایل را تنظیم نمود . ( ۴)
یکی از بارزترین کار های مطبعه دارالسلطنه کابل همانا چاپ جلد اول و دوم سراج التواریخ است که مطبعه دارالسلطنه کابل در سال ۱۳۳۱ هـ ق انجام داد. همچنان اشتهار بی طرفی افغانستان در جنگ اول جهانی نیز در همین مطبعه چاپ گردید .
درسال ۱۲۹۱ هـ ش = ۱۹۱۲ م به مطبعه یی سرکاری کابل ( مطبعه دارالسلطنه کابل ) ماشین طبع حروفی آورده شد و شماره اول سال دوم سراج الاخبار افغانیه در(۴ میزان ۱۲۹۱هـ ش = ۱۹۱۲م) توسط ماشین طبع حروفی از چاپ برآمد و در همین دوره کتب و اسناد زیاد دولتی در ماشین های سنگی و حروفی مطابع یاد شده، چاپ شد .

– مطبعه فنون حرب :
بنابر فرمان امیر حبیب الله خان در سال ۱۹۰۹ م مکتب حربیه تآسیس که دارای سه صنف اعدادی و سه صنف حربی بود . برعلاوه مضامین علوم اجتماعی و ریاضی و هندسه، تحرکات حربی جمناستیک، تعلیمات پیاده نیز داشت تعداد شاگردان آن از ۱۵۰ تا ۴۰۰ و ۹۰۰ نفر ارتقا یافت معین السلطنه و عین الدوله از شاگردان آن به شمار میرفت . غذا و لوازم عسکر و محل بودباش همه از طرف دولت برایشان داده میشد. میدان تعلیم و باغ و تعلیم گاه سوار و قطعه نمونه در مهتاب قلعه تاسیس نمود. مطبعه فنون حربیه در سال ۱۳۳۷ هـ ق شروع به فعالیت نمود ؛ نظام نامه ها و تعلیمات نامه های حربی تمام در مطبعه فنون حربی انتشار میافت. این مطبعه بعداً انکشاف نمود و بنام مطبعه وزارت دفاع ارتقا و انکشاف کرد.
برعلاوه مطابع فوق؛ مطبع شاهی کابل ( سراج الاحکام – ۱۳۲۷ هـ ق ) ، مطبعه ماشینخانه کابل ( سراج الاخبار – ۱۳۲۹ – ۱۳۳۶ هـ ق ) نیز به نظر میخورد که احتمالاً از طرف دولت اداره میگردید .

مطابع ازاد و شخصی :
– مطبعه عنایت :
در سال (۱۹۱۲م = ۱۲۹۱هـ ش) مطبعه ای عنایت در کابل تاسیس شد. بانی و ایجاد کننده این مطبعه شخص سردار عنایت الله خان پسر ارشد امیر حبیب الله بود . موصوف مطبعه را در یکی از منازل خویش واقع ده افغانان کابل در جوار مسجد باغبان باشی به کار انداخت. امروز شهریان کابل بلند منزل گلبهار سنتر را هر روز به نظاره میگیرند و لوازم لوکس خرید میکنند اما بی خبراند که زمانی مرکز انتشار اخبار و دهها جلد کتاب بوده است که از مطبعه عنایت چاپ می شدند .
این مطبعه هشت پایه ماشین طبع سنگی و یک پایه ماشین طبع حروفی و هم دستگاه زینگوگرافی و طبع عکس داشت. بناً بیشترین اثار و کتابها و ترجمه های محمود طرزی دراین مطبعه چاپ می شد
تاسیس مطبعه در زمان امیرعبدالرحمن خان و ادامه کار مطبعه در زمان امیر حبیب الله خان که زیرنظرعنایت الله خان معین السلطنه، اداره می شد به همین دلیل به نام مطبعه عنایت یاد می گردید، و بعد با خدمات علامه محمود طرزی و نشر سراج الاخبار ادامه یافت.

چهارم – مطابع دولتی و آزاد در دوره امانی :
در زمان شاه امان الله خان نقش مطبوعات و روزنامه و جراید و انتشار کتابهای درسی افزون گردید . مطبعه دارالسلطنه کابل و یا مطبعه فنون حربیه یا مطبع شاهی و یا چهاپ خانه سنگی کابل ( ۱۲۹۸ هـ ش ) نمیتوانست جوابگوی ؛ خواست های کشور را فراهم کند بنابران مطابع شخصی بیشتر شد و یا اینکه در بیرون افغانستان در لاهور ، کلکلته و بمبی و دهلی کتاب های درسی چاپ میشد .
مطابع دولتی عبارتند از :
1 – مطبعه تیپوگرافی دارالسلطنه کابل
2 – مطبعه وزارت معارف که اکثریت معاهدات دوستی بین کشورهای مختلف چون لیبریه ، مصر، سویس ،لهستان و …. که استقلال افغانستان را به رسمیت شناخته بودند چاپ شده بود . و بخشی دیگر معاهدات در مطبعه رفیق انتشار یافته بود
۳- مطبعه وزارت مالیه .
۴- مطبعه دایره تحریرات مجلس عالی وزرا (۱۳۰۲ هـ ش).
۵- مطبعه سنگی جبل السراج که جریدهٔ هفته وار «ستاره افغان»به مدیریت میرغلامحمد غبار از زمستان ۱۲۹۸ تا تابستان ۱۲۹۹ هـ ش = ۱۹۱۹ تا ۱۹۲۰ م انتشارمی یافت، این نشریه در دو صفحه با مضامین انتقادی و اصلاحی در مطبعهٔ سنگی جبل السراج و مجدداً در چاریکار (ولایت پروان) چاپ و نشر می‌شد .

اما هر چند مطبعه شخصی «عنایت» در افغانستان از زمان امیر حبیب الله فعالیت داشت اما در دوره امان الله خان مطابع ذیل طور شخصی به فعالیت آغاز نمودند. در سال ۱۹۲۷ میلادی با ظهور نشریه های آزاد فصل تازه ای در مطبوعات افغانستان باز می شود. و سه نشریه:”انیس“، که مدیر مسئول آن غلام محی الدین انیس بود، “نسیم سحر”، که مدیر مسئول آن احمد راتب بود و نشریه “نوروز” که مدیر مسئول آن محمد نوروز بود، یکی پی دیگری به میان آمدند. اکثراً این جراید در مطابع شخصی چاپ می شد .

– مطبعه رفیق:
این مطبعه به سرمایه شخصی محمد رفیق خان در محوطه ماشین خانه کابل تأسیس گردید. مطبعه با وسایل چاپ سنگی (لیتو گرافی) وسایل چاپ حروفی (تیپو گرافی) مجهز و دارای تشکیلات منظم اداری و فنی بوده در آن نظامنامه های ملکی و آثار دانشمندان و نویسندگان به طبع حروفی چاپ می شد . جریده انیس نیز مدتی در این مطبعه به چاپ میرسید چنانچه محی الدین انیس در شماره (۲۴) از کار این مطبعه قدر دانی کرده است
– مطبعه انیس :
از سال دوم نشرات انیس از پول اشتراکات محی الدین انیس یک مطبعه شخصی در کوچه روغن کشان ده افغانان در سال ۱۹۳۰ م تأسیس نمود دفتر انیس بنابر نشانی که درصفحه اول دیده میشود جاده ارگ بوده است، و چاپ جریده انیس بعد از آن در مطبعه خودش صورت میگرفت. طوریکه دیده میشود احتمالاً خوانندگان آن دوره نظر به شرایط فعلی خوش ذوق تر و با احساس تر بوده اند چون دیده میشود از پول اشتراکات یک و نیم ساله خود انیس توانست مطبعه یی را خریداری کند و برعلاوه روزنامه انیس کتب زیادی را طبع نمود « اصول نامه فتبال » از کار های انتشاراتی این مطبعه است .
– مطبعه کاظمی :
این مطبعه که در ابتدا از طرف وزارت مالیه برای انجام کار های طباعتی آن وزارت تأسیس گردیده بود بنابر غیر اقتصادی بودن آن میر محمد هاشم وزیر مالیه تصمیم گرفت آن را بفروشد آن مطبعه را وزیر به پول شخصی خود خریده، بنام پسر خود سید کاظم «مطبعه کاظمی» نامید. گفته میشود که حجم کار در این مطبعه خیلی زیاد بوده و در (۲۴) ساعت (۴) تایم کار میکرد .(۵)
میر محمد هاشم وزیر مالیه دوره امانی یگانه پسر یازده ساله خویش را در جزء دومین گروپ محصلان افغانی به کشور جرمنی و خدیجه دختر خود را در جمع اولین دختران دانش آموز به ترکیه فرستاد. میرهاشم وزیرمالیه؛ کاکای سید قاسم رشتیا و میر محمد صدیق فرهنگ فرزندان ( سید حبیب مستوفی ولایت کابل برادر میر هاشم وزیر مالیه بود) از دولت مردان و مؤرخین افغانستان بودند.
– مطبعه دانش:
این مطبعه در شهر هرات تأسیس گردیده، در مورد مؤسس و صاحب امتیاز آن اطلاعی در دست نیست ولی از شرکت بودن آن اعلانی که از طرف مدیر مطبعه در جریده انیس به نشر رسانیده گواهی میدهد، در اعلان آمده که «ما چند نفر که از چند سال است در پی تدوین آثار رویای خودیم… از حسن تصادف که مطبعه دانش هرات با حروف سربی و لوازم مکمل در این تازگی ها در هرات وارد و مشغول به کار شده… اینست که مصمم طبع کتابی شده، پول حق الطبع و قیمت کاغذ را به طور اشتراک تهیه دیده…» این اعلان به صراحت نشان میدهد که مطبعه دانش هرات شخصی بوده و از طرف چند هموطن هراتی به کار افتاده بود
فشرده اینکه در سال (۱۹۲۲م = ‍۱۳۰۱ هـ ش) کارهای مطبعه ی اتفاق اسلام در هرات رو به افزونی گذاشت و ماشین سابقه از عهده ی کار برآمده نمی توانست، همان بود که عده ی از هموطنان ما که عبارت بودند از: علی اصغر، محمد عظیم، غلام علی، عبدالغیاث، محمد هاشم، جمعه خان و محمد حسن سراج «چرمگر» تحت نگرانی عبدالله خان کابلی و تحت مواظبت سید اشرف خان سرپرست چاپ خانه یی هرات؛ چنان ماشین سنگی را ساختند که از ماشین های خارجی دقیق و بهتر کار می کرد و یک نسخه یی اتفاق اسلام که توسط این ماشین از چاپ برآمده بود، بسیار زیبا و روشن بود، این اولین ماشینی بود که به دست کارگران افغان ساخته شده بود و با کیفیت خوب از عهده ی چاپ می برآمد .
در این دوره ۱۴ مطبعه یا چاپخانه در مرکز و ولایات فعال بود. آمار نشان می دهد که از ۱۳۲۴ تا ۱۳۲۷ هـ ق حدود ۷۰۰ هزار جلد کتاب درسی در این چاپخانه ها چاپ شد که در افغانستان بی سابقه بود. (۶)
– مطبعه فخریه سلجوقی هرات :
این مطبعه در جنوب چهارباغ هرات موقعیت داشت و اثار مهمی چون آثار هرات از خلیل الله خلیلی، تاریخ فتوحات اسلامی، و دیوان شاعر وارسته هرات اسمعیل سیاه دراین مطبعه انتشار یافته است .
– مطبعه ابلاغ کابل در سال ۱۳۰۰ هـ ش پایه گذاری شد.
– مطبعه ستوری فاریاب .

علاوه بر انتشارات و مطابع فوق داخلی؛ مطابع هندوستان که کتابها درسی و بعضی آثار نویسندگان افغانستان را چاپ مینمودند عبارتند از : مطبعه کراچی فیض محمدی ( دیوان محمود طرزی – ۱۳۱۰)، مطبعه نظامی دهلی ۱۳۲۴ هـ ق ، مطبعه مفید عام لاهور ( تاریخ افغانستان برای صنوف رشدیه – ۱۳۰۶ هـ ش ) ، مطبعه مسلم پرنتنگ پرس لاهور ( رساله موعظه – ۱۹۳۰ م ) ، مطبع حبل المتین کلکته، مطبعه اسلامیه لاهور ( کتاب دوم فارسی – ۱۳۲۹ هـ ق ) ، سلیم پرس لاهور ( کتاب اول فارسی )، مطبعه صفدری بمبی ( کلیات بیدل).

پنجم – سرگذشت نامیمون مطابع در زمان امیر حبیب الله کلکانی:
امیرحبیب الله کلکانی فرزند عبدالرحمن زمانیکه کابل را اشغال نمود و بعد از اعلان سلطنت خود را « خادم دین رسول الله » خطاب کرد. در مورد کارکرد ها و گذشته و اینده موصوف هرکسی به مزاج خویش نوشته است. اما با گذشت صد سال در مورد نام پدر موصوف اتفاق نظر وجود ندارد. حتی انانیکه در هنگام سلطنت وی ؛ وظایف دولتی و یا بودباش در کابل داشتند چون میرغلام محمد غبار ، میرمحمد صدیق فرهنگ و برادرش سید قاسم رشتیا، حتی استاد خلیل الله خلیلی که مشاور نزدیک شاه بود و بعداً به سمت مستوفی مزار مقرر گردید در ارایه نام پدر موصوف یک دل و یک دست نیستند .

شاه‌آغا صديق مجددی کتابی تحت عنوان « امير حبيب‌الله خادم دين رسول‌الله»، می نویسد : اسم پدر حبیب‌الله را من از زبان معاصرینش که همه موسفیدان کوهدامن بودند احمدالله ثبت کرده‌ام. اما برهان‌الدین کشککی در کتاب “نادر افغان” نام پدر حبیب‌الله کلکانی را عبدالرحمن نوشته، مولانا آغا رفیق نویسندۀ کتاب “بغاوت افغاستان بچه سقو کی دلچسپ حالات زندگی” او را کریم‌الله ناميده و آدمک در کتاب “روابط خارجی افغانستان در نیمۀ اول قرن بیست” او را امین‌الله خوانده است .
بصير احمد حسن‌زاده، در سایت بی بی سی تحت عنوان هشتادمين سالروز پادشاهی حبيب‌الله كلكانی موصوف را فرزند عبدالرحمن نوشته است ، اما دکتر خلیل وداد در انتقاد از او می‌نگارد: “پدر حبيب‌الله کلکانی عبدالرحمن نه بلکه امین‌الله نام داشت. این را من از حاجی غلام‌رسول خان کوهدامنی شنیدم . (۷)
فوفلزایی در فرهنگ کابل باستان نام پدر وی را امین الله ذکر نموده است (۸)

درکابل کتابی به زبان اردو به نام انقلاب افغانستان در کتابخانه محتصر خویش داشتم نویسنده کتاب را فعلاً به یاد ندارم در آن اثر نام پدر امیرحبیب الله کلکانی؛ عبدالرحمن نوشته شده بود و ادعا کرده بود که امیر حبیب الله پدر امان الله خان هم فرزند عبدالرحمن بود و من هم فرزند عبدالرحمن هستم. همچنان در ویکی پیدیا فارسی نام پدر موصوف را امام الدین نوشته است .
اولین اشتهار و بیانیه امیر حبیب الله کلکانی بتاریخ ۲۸ جدی ۱۳۰۷ هـ ش در مطبعه رفیق به طبع رسیده است . (۹)
حبیب الله در اولین اقدام خود قانون اساسی را لغو کرد، مدارس دولتی را بست، به جای تقویم هجری شمسی تقویم هجری قمری را رایج کرد، حجاب را برای زنان اجباری اعلام کرد، مالیات و محصولات غیر شرعی را لغو کرد و خواستار اعمال قوانین شرعی شد. اخبار و مطبوعات هم به سرنوشت قانون اساسی دچار شد.

– مطبع حبیب الاسلام:
در این وقت در کابل فقط یک روزنامه بنام «حبیب الاسلام » به مدیریت غلام محی الدین انیس انتشار میافت. با نگاه کردن به این روزنامه میتوان حدس زد که مطبعه دارالسلطنه و دیگر مطابع در اولین روز حضور طرفداران خادم دین رسول الله از کار افتاده است ورنه حبیب الاسلام در همچو مطابع انتشار مییافت . شماره های حبیب الاسلام نشان میدهد که مطبعه انیس در خدمت حبیب الاسلام بوده است، این جریده هفته وار که هر صبح پنجشنبه از چاپ بیرون میشد دفتر جریده در ده افغانان موقعیت داشت.
امیر حبیب الله خان کلکانی بنابر قول جریده موصوف از تاریخ ۶ شعبان ۱۳۴۷ دور شرعی سلطنت شروع میشود چه در تمام پایتخت مظاهر دین حنیف آشکار و به میدان عمل و تطبیق آمد. و همه عملیات غیر مشروع که دراین سرزمین درین ده سال بنام ترقی روی کار آمده بود ، لغو گردید . (۱۰)
حبیب الاسلام در اخیر صفحه ( ص ۱۵ ) شماره اول سال اول معذرت خواسته که نظر به مهیا نبودن سامان زنگوگراف نام جریده را به خط جلی و واضح تهیه کرده نتوانست انشالله بکمال سرعت تهیه خواهد شد .( مطبع حبیب الاسلام)
احتمالاً در این هنگام مطبعه انیس به مطبع حبیب الاسلام تغییر نام یافته است . شماره های ۳ ، ۴ و ۵ بدون سرمحرر و یا دبیر بوده اما باورمندم ؛ محی الدین انیس از ذکر نام خویش؛ خودداری نموده است تا اینکه در شماره ۶ حبیب الاسلام ۳۰ شوال ۱۳۴۷ = ۲۳ حمل ۱۳۰۸ هـ ش ؛ به سر دبیری سید محمد حسین انتشار یافت .
در شماره ۲۱ مورخه پنجشنبه ۱۹ صفر ۱۳۴۸ هـ ق = ۱۲ اسد ۱۳۰۸ هـ ش برهان الدین کشکی مدیر حبیب الاسلام معرفی شده است .(۱۱)

– مطبع سرکاری کابل :
حبیب الاسلام ۷ شماره در مطبع حبیب الاسلام انتشار یافت و از شماره ۸ به بعد در مطبع سرکاری چاپ می شد .
– مطبع بابری جلال اباد :در سمت مشرقی مطبع بابری؛ جریده شریفة الایمان را نشر می کرد.
همچنان جراید دیگر چون؛ نهضت الحبیب در خان آباد ،اتفاق الاسلام در هرات، رهبر اسلام در مزار، اشرف الامصار در قندهار در مطابع شهر های متذکره انتشار مییافت .

زیر نویسها :
۱- غبار- میرغلامحمد، افغانستان در مسیر تاریخ ، ج اول ، کابل ، ۱۳۴۶ هـ ش ، ص ۷۰۲ .
۲- گریگوریان – وارتان، ظهور افغانستان نوین، مترجم علی عالمی کرمانی ، تهران ، ۱۳۸۸ هـ ش ، ص ۲۰۶ .
۳- غبار، اثر در بالا گفته شده ، ص ۷۰۴ .
۴- فوفلزایی – عزیزالدین وکیلی، فرهنگ کابل باستان ، ج دوم ، کابل ، ۱۳۸۷ هـ ش ، ص ۷۵۷ .
۵- سیاوش – داوود ، ارمغان ملی ،ش ۱۰ سال ۱۳۸۷ .
۶- شادان – عبدالله ، دوره امان الله خان و نخستین تجربه آزادی مطبوعات ، بی بی سی ، سه شنبه ۱۸ اکتبر ۲۰۱۱ – ۲۶ میزان ۱۳۹۰
۷- دانشنامه آریانا . امیر حبیب الله کلکانی .
۸- فوفلزایی، اثر در بالا گفته شده ، ص ۱۰۳۵ .
۹- فوفلزایی ، ایضاً ، ص ۱۰۳۸ .
۱۰- حبیب الاسلام، شماره اول ، ص ۲ ، ۱۷  رمضان ۱۳۴۷ هـ ق = اول حوت ۱۳۰۷ هـ ش .
۱۱- حبیب الاسلام – جریده ، ش ۲۱ .

تاریخچه مطابع افغانستان