ردِ پای یونان باستان روی اسکناس/ پول‌های امروزی افغانستان

اشاره: این مقاله، به تبیین و توضیح طرحی روی بانک‌نوت‌های افغانی می‌پردازد که اخیراً جالب توجه شده است. طرح و زبانی که برای بسیاری از افغان‌ها ناآشنا است. چنانچه در طرح روی بانکنوت 10 افغانی مشاهده می‌کنید. روزنامه اطلاعات روز، مقاله لیولین مورگان را که در آن به بازشناسی این طرح و مرور تاریخچه‌ی آن، که به نحوی مرور سرگذشت بانکنوت‌های افغانی نیز است، پرداخته است.

این، احتمالاً لازم نیست به شما بگویم، یک اسکناس است. مشخصاً، این یک اسکناس 10 افغانی است که در سال 2004 چاپ شده است و از آخرین سفرم به افغانستان در سال 2001 در کیف پولم مانده است. آنچه که من در تمام این مدت به آن توجه نکردم. زمانی متوجه شدم که روح الله یعقوبی هفته گذشته توجه مرا به آن جلب کرد، آرم/نشان در گوشه‌ی بالایی سمت راست، بالای عکس ساختمان (آرامگاه احمدشاه درانی، کسی که بنیان‌گذار افغانستان در قندهار دانسته می‌شود) است:

این مُهرِ د افغانستان بانک، بانک مرکزی افغانستان، است که در سال 1939م (1318 هجری شمسی) تأسیس شد. اما در کنار نام این بانک به زبان پشتو به خط عربی در بالا و خط لاتین در پایین آن، متنی به زبان یونان باستان وجود دارد، ΒΑΣΙΛΕΩΣ ΜΕΓΑΛΟΥ ΕΥΚΡΑΤΙΔΟΥ (شاه اوکراتید کبیر). اوکراتید، شاه یونانی باختر (شمال افغانستان) در قرن دوم قبل از میلاد بود. آنچه که در مرکز مُهر نشان داده شده است، در واقع یکی از سکه‌های او است. در پایین عکس، یک تترادراخما/تترادرهم نقره‌‎یی با طراحی مشابه است:

[راه‌ اندازی] این وبلاگ اساساً بهترین تلاش من برای پاسخ به پرسشی است که روح‌الله یعقوبی از من پرسید، یک پرسش بسیار خوب:

تصویر دو هزار ساله‌ی روی سکه‌ی یک شاه یونانی، روی اسکناس فعلی افغانستان چه می‌کند؟
با طرح و نقش سکه و اوکراتید آغاز می‌کنیم. تصویر روی اسکناس، «پُشت» سکه است. بر «روی سکه» تصویری از خود شاه است، در یک کلاه ایمنی و عبا؛ اما در این روی سکه که با نام و عناوین اوکراتید احاطه شده است، دو اسپ‌سوارِ در حال تاختن را در کلاه‌های مخروطی می‌بینیم که خوشه‎ها و نیزه‌های درازِ تیز در دست دارند. تجهیزات آن‎ها، آن‏ها را با تاکتیک‎های نظامی مقدونی (شاهان یونانی باختر همه وارث مستقیم یا غیرمستقیم فتوحات اسکندر در این منطقه بودند) و سواره نظامی که باختر به‌خاطر آن مشهور بود، ربط می‎دهند. اما ستاره‎ها بر سر هریکی از آن‎ها، آن‌ها را به عنوان کاستور و پولوکس، پسران الهه زئوس از لیدا معرفی می‎کند.
اوکراتید، مانند همه‌ی حکام یونانی در مناطق مرزی هند، یک شخص کمتر شناخته‎شده است. او احتمالاً در باختر به قدرت دست یافته است؛ قطعاً به نظر می‌رسد که سلطنت او خشن بوده است، مبارزات او به‌طور بالقوه تا شمال-غرب هند گسترش یافته و مرگ او احتمالاً به دست پسر خودش اتفاق افتاده است. آپولودوروس از آرتیمیتا (در استرابو 15.1.3) او را «حاکم هزار شهر» می‌نامد، مشخصاً یکی از این شهرها را می‌دانیم که اوکراتیدیا نامیده می‌شد و ممکن است همان نقطه‌ی مهم باستان‌شناسی، آی‎خانم، در شمال شرق افغانستان باشد. از سوی دیگر، ممکن است نباشد و این داستانی است با اطلاعاتی که ما در مورد اوکراتید داریم.
در میان جنگ و تأسیس/تغییرنام شهرها، اوکراتید تعدادی از سکه‌های بسیار خلاقانه را ضرب زد (که ملموس‌ترین شواهدی است که در مورد او داریم): وصف خودش به عنوان «بزرگ/کبیر» بر این سکه‌ها یکی از این نوآوری‌ها و خلاقیت‌ها است و تقریباً به‌طور قطع نشان می‌دهد که قدرت در چنگ او، در واقع بسیار آسیب‌پذیر بود. چارلس میسن، فراری باستانی در حالی که در اطراف بگرام در شمال کابل تکاپو و تجسس می‌کرد، نوشت: «سکه‌های اوکراتیدِ یکم یا بزرگ، بسیار فراوان است و کاربرد بسیار فعال دارد». اما معروف‌ترین سکه‌ی اوکراتید به اصطلاح اوکراتیدیون با وزن 169.2 گرام، بزرگ‌ترین سکه‌ی طلای باقیمانده از دوران باستان، است. این سکه در سال 1867 در لندن توسط یک خریدار فرانسوی از مردی خریده شد که آن را از بخارا در یک کیف پولِ پنهان شده در زیر بغلش انتقال داده بود. این سکه اکنون در کتاب‌خانه ملی در پاریس قرار دارد.

یک طراحی مشهور و یک یافته‌ی کاملاً معمولی در آن زمان در افغانستان. ما هنوز باید حضور آن روی اسکناس را توضیح بدهیم. اما اولین گام این است که نشان بدهیم چرا د افغانستان بانک، وقتی در سال 1939 تأسیس شد، این طرح را پذیرفت. پاسخ [این سوال]، فهم جذابی در مورد درک افغانستان از خودش در آن لحظه ارایه می‌‌دهد.
تأسیس یک بانک مرکزی در افغانستان بخشی از یک پروژه‌ی کلان‌تر برای مدرن‌سازی افغانستان در دوران رژیم مصاحبانِ ظاهرشاه (پادشاه افغانستان از 1933 تا 1973) بود. افغانستان با پذیرفتن کشورهای اروپایی و کشورهای «پیشرفته» اسلامی مانند ایران و ترکیه به عنوان الگویش، داشت برایش نهادهای یک دولت توسعه‌یافته را می‌ساخت. در پاسخ به موج ملی‌گرایی در جهان در دهه 1930، به گفته رابرت کریوس در کتاب عالی او (افغانستان مدرن)، «افغان‌ها با آزمون اظهار حق شان به تعلق در این در دنیای از دولت‌های ملی با یک زبان، فرهنگ و گذشته‌ی ملی مواجه شدند». (صفحه 156). این می‎توانست شکل نهادهای مالی ملی و همچنین شکل سیاست‌های تبعیض‌آمیز علیه غیرمسلمانان، به‌ویژه یهودیان، را به‌خود بگیرد. اما تصویر یک سکه‌ی 2000 ساله نیز، با تناقض ظاهری آن، می‌توانست نماد پیش‌رفت در افغانستان در دهه‌ی 1930 باشد.
توضیح این در کار باستان‏شناسی‌یی که در دو دهه گذشته در افغانستان انجام شده است، نهفته است. باستان‌شناسی در افغانستان چنان‌که شاید و باید با توافق شاه امان‌الله و حکومت فرانسه در سال 1992 برای تأسیس هیأت باستان‌شناسی فرانسه در افغانستان (دافا) آغاز شده بود. در اواخر دهه 1930، چنانچه نیل گرین توضیح می‌دهد («کشف بودا در افغانستان: تاریخ تمدنی و ملی‌سازیِ دوران باستان افغانستان»، مجله بین‌المللی مطالعات خاور میانه 49 (2017)، 47-70)، اکتشافات باستان‌شناسان فرانسوی در سایت‌هایی چون بگرام و هدا کم‌کم منافع رهبری افغانستان را تأمین می‌کردند. موزیم ملی افغانستان که در سال 1931 به محل جدیدش در منطقه دارالامان کابل منتقل شد، عمدتاً با اکتشافات فرانسوی‌ها به یکی از غنی‌ترین کلکسیون‌ها در جهان تبدیل می‌شد. به گفته‌ی کاردار سفارت فرانسه، در سال 1937 «چندین وزیر [از] حفاری‌ها در بگرام دیدار کردند … شاه خودش از نمایش‌گاهی که در موزه کابل برگزار شده بود، بازدید کرد».
ما باید تغییر چشم‌گیری را که این در نگرش افغان‌ها نسبت به گذشته‎ی شان نمایاند، تقدیر کنیم؛ تأکیدی بر فرهنگ‌های قبل از اسلام، بودایی و همچنین یونانی، که جایگزین میراث اسلامیِ افغانستان شد و آن‎را به حاشیه راند؛ میراثی که تا آن زمان کانون تمرکز هویت ملی و تاریخ‌نگاری افغانستان بود. این تأکید جدید توسط فعالیت‏های هیأت باستان‌شناسی فرانسه در افغانستان «دافا» تسهیل شده‎بود، اما تلاش افغانستان را برای همسو سازیِ هویت تاریخی خودش با آنچه که «گرین» آن‏را «هنجارهای تمدنی» جهان توسعه‎یافته – که افغانستان آروزی پیوستن به آن‏را دارد‌- نامید، نیز نشان می‎دهد. افغانستان، با برجسته ‌ساختن میراث یونانی‌اش، می‌تواند ادعای سهمی در ریشه‎های کلاسیک اروپا و غرب کند. یک بانک دولتی در دهه 1930 از تمدن و تجدد نمایندگی کرد، اما سکه‏یی با نوشته‌ی یونانی بر روی آن نیز این کار را کرد.
مقاله‌ی «گرین» به احمد علی کهزاد که شخصیت کلیدیِ این تحولات فرهنگی بود، تمرکز دارد؛ باستان‎شناس افغانی که با هیأت باستان‌شناسی فرانسه در افغانستان و به دنبال آن در یک سلسله نشریه‎های فارسی زبان کار کرده بود و بینش حاصل شده توسط فرانسوی‎ها در مورد تاریخ باستان افغانستان را به نخبگان افغانستان و فراتر از آن رساند. گمان می‌کنم کهزاد بیش‌تر از آنچه که حالا می‌توانم نشان بدهم، مستقیماً در این طرح نقش داشت. نشریه‌یی از کهزاد از سال‏های 1938/1317 به‏نام مسکوکات قدیمی افغانستان وجود دارد که تلاش می‎کنم آن را به دست بیاورم، اما من تقریباً مطمئنم حاوی تصاویر زیادی از سکه‎های اوکراتید خواهد بود.
بنابراین، اوکراتید این‌گونه به مُهر بانک دولتی افغانستان راه یافت و حاوی اطلاعات زیادی در مورد آرمان‏های افغانستان در دهه 1930 است. اما با آن‌هم باید توضیح بدهیم که او چگونه روی اسکناس‌ها راه یافت؟