باستان هرات در غرب افغانستان یکی از استان‌های تاریخی در این کشور، به‌شمار می‌رود. حکمروایی شاهان و درباریان در طول سالیان دراز و متمادی در این سرزمین و آثارهای تاریخی بجا مانده از آنها طی سالیان طولانی این استان غربی افغانستان را به یک استان غنی از آثارهای باستانی تبدیل کرده است.
استان هرات به دلیل جاذبه‌های گردشگری بی‌شمار سیلی از توجهات باستان شناسان را به‌خود جلب کرده است و تاکنون کاوشگران زیادی با دیدار از این استان باستانی، روی بناهای تاریخی و آثار بجای مانده آن تحقیق و مطالعه کرده‌اند.
از میان بیش از ۷۰۰ مکان تاریخی و باستانی در نقطه غربی افغانستان، قعله اختیارالدین یا ارگ هرات که به قلعه اسکندر مقدونی نیز مشهور است یکی از قدیمی‌ترین قلعهها در افغانستان است. قلعه‌ای که قدمت تاریخی زیادی دارد و از بقایای حکومت بلند مدت اسکندر مقدونی در این سرزمین است.
هرچند قدمت تاریخی این قلعه به حدود یک‌هزار سال قبل از میلاد بر می‌گردد اما زمانی که اسکندر مقدونی در سال ۳۳۱ قبل از میلاد به این سرزمین حمله کرد با مقاومت مردم استان هرات که در آن زمان بنام (حصار ارتا کوانا) یعنی مرکز آریانا معروف بود مواجه شد.
این قعله براساس روایات حتی بیش از دو هزار سال قدمت دارد و روی زمینی به مساحت ۵ هزار متر مربع ساخته شده است.
قلعه اختیارالدین شاهد نبردها و خون‌ریزی‌های زیادی در دوران پادشاهی غوریان و غزنویان بوده که غزنویان در زمان حکمفرمایی‌شان در این سرزمین از آن به عنوان سپر در مقابل دشمنان‌شان استفاده میکردند.
قلعه اختیارالدین، در سال ۵۷۱ هجری قمری، خونبارترین کشتار هرات را به خود ثبت نمود. در آن روزگاران که این قلعه محل دفاعی پادشاهان غوری بود، « تولی‌خان »، پسر « جنگیزخان مغول » با حمله بر این قلعه فاجعه‌ای بزرگی به بار آورد و لشکریان تولی‌خان ۱۲ هزار نفر از مدافعین این قلعه را به قتل رساند.
پسر جنگیزخان به این اکتفا نکرد و به مدت شش ماه استان هرات را در محاصره خود نگه‌داشت و این استان باستانی را به یک خرابه تبدیل کرد. طیق روایات گفته می‌شود که تنها ۱۶ نفر از ساکنان استان هرات زنده مانده بودند.
قلعه اختیارالدین، که از خشت ساخته شده است داری سیزده برج است که بلندترین نقطه آن به ۲۰ متر می‌رسد. این قلعه که در طول سالیان جنگ در افغانستان چندین بار گوشه‌هایی از آن تخریب شده بود چندین بار مرمت شده است.
این قلعه در سال ۱۳۴۲ شمسی، برای نخستین بار توسط یونسکو بازسازی شد، اما پس از آن با آغاز کودتای هفت ثور و شروع جنگ‌های داخلی در افغانستان به مرکز نظامی طرف‌های درگیر جنگ تبدیل شد.
ولی پس از روی کار آمدن حکومت جدید در افغانستان، در سال ۲۰۰۷ این بنای تاریخی با کمک مالی ایالات متحده آمریکا ترمیم گردید.
در داخل این قلعه باستانی، موزه استان هرات قرار دارد که همیشه به روی شهروندان و توریستها خارجی باز است، هرچند بعضی قوانین سختگیرانه‌ای در قسمت راه‌یافتن شهروندان در داخل این قلعه تاریخی وجود دارد.
از میان ۱۱۰۰ آثار تاریخی که در هرات شناسایی شده، ۲۵۰ اثر آن در این موزه به نمایش گذاشته شده است و در عموم موزیم که در داخل این قلعه موقعیت دارد تا کنون نزدیک به ۱۶۰۰ موزه تاریخی در آن به ثبت رسیده است.
هرچند این موزه در دوران جنگ‌های متمادی چندین بار مورد دستبرد قرار گرفته و تعدادی از آثارهای باستانی آن دزدیده شده است، اما هنوز هم آثارهای تاریخی زیادی برای دیدن دارد.
آثار باستانی موزه قلعه اختیارالدین، بازمانده‌هایی از دوره حکومت غزنویان، غوریان، تیموریان و ملکوک‌کرت است که شامل کاشی، سنگ، فلز، سفال و چوب به شکل‌های متفاوت مثل مجسمه حیوانات، سکه، سلاح‌های جنگی، زیورآلات و ظرف‌خانه می‌گردد.
با تمام فراز و نشیب‌هایی که موزه ملی هرات از سر گذرانده است، در حال حاضر بیش از سه هزار اثر تاریخی گرانبها که برخی از آنها بیش از ۷ هزار سال قدمت دارند در آن نگهداری می‌شود.
پیش از این گزارش‌های مبنی بر کمبود مکان برای نگهداری آثار باستانی در استان هرات منتشر گردید که به دلیل کمبود فضا در این موزه بعضی آثار باستانی به نمایش عموم در نیامدند.
محمد سادق میر، استاد هرات شناسی، دانشگاه هرات و مسئول مطبوعاتی انجمن حامیان میراث‌های فرهنگی هرات باستان، ولایت هرات را یکی از چهارپایه‌های اصلی خراسان قدیم عنوان نموده می‌گوید که هرات بر اساس بعضی گزارش‌ها ۷ هزار سال قبل از میلاد و بر اساس برخی گزارش‌ها نیز ۹ هزار سال قبل از میلاد بنای استان هرات گذاشته شده است.
به گفته این استاد هرات شناسی دانشگاه هرات، در حال حاضر آثار باستانی زیادی در موزه هرات که در داخل قلعه اختیارالدین قرار دارد نگهداری می‌شود. آثاری که تعدادی از آنها از خارج از افغانستان به این موزه اهدا شده است.
موزه بی نظیری که در هنگام دیدن آن ظرافت‌های کار شده در آثار آن بازدید کنندگان را حیرت زده می‌کند که چگونه در آن زمان با کمترین امکانات چنین اشیای ظریفی با زیبایی تمام ساخته شدهاند.