مقدمه :
ولسوالى سپین بولدک مربوط ولايت کندهار بوده و دربين 66 درجه و 20 دقيقه طول البلد شرقى و 31 درجه و 5 دقيقه عرض البلد شمالى واقع ميباشد اين ولسوالی در خط سرحدى افغانستان قرار دارد و ذريعه سرک پخته با کندهار وصل شده . بين سپين بولدک و چمن ( در عقب خط دیورند ) تقريباً سه کيلو متر فاصله است (1)
سپین بولدک یا بولدک سفید مشتمل از تپه های است که یکی از دیگر به اندازه 5 تا 7 میل دور به طرف جنوب غرب سپین بولدک افتاده است ؛ و بنام مرکزی بولدک ( میان بولدک) و توربولدک ( بولدک سیاه ) نامیده میشوند . ( 2) شهرت سپین بولدک با داشتن قلعه آن بنام قلعه جدید مربوط میباشد . بنا” مردم به خصوص باشندگان اچکزایی های انطرف خط دیورند در شهرچمن این قلعه را بنام کلای بولدک ( Kala-i-baldak) یاد میکنند . (3) قلعه جدید در فولکلور مردم و اشعار شاعران جای ویژیی دارد .داستان های نبرد استقلال و مقاومت مردانه عساکر قلعه جدید که تا اخرین مرمی دست از نبرد نگرفتند درخاطرات و باور های مردم نقش برجسته دارد .
قلعه جدید:
از ساخته های امیر عبدالرحمن خان است . در جنوب قندهار به طرف شمال سرکِ که قندهار را به شهر کویته بلوچستان وصل میکند . کار اعمار این قلعه در سال 1888 م آغار و به سال 1901 م به پایه اکمال رسید. اما مرگ امیر عبدالرحمن خان ظاهرا” ساختن دروازه ها ورودی قلعه را معطل ماند . بنابر بیان لودویگ آدمک دروازه های قلعه در سال 1903 م در زمان امیر حبیب الله خانه ساخته شده است . این قلعه از دژ های مهم کشورما بوده است . که کلا” نقشه و معماری آن با ایده و مفکوره افغانی ترتیب و به پایان رسیده است .
ویژه گی این قلعه با داشتن دو دیوار موازی کنار هم برجسته گی این قلعه را با سایر قلعه های افغانستان نمایان میسازد. دیوار ها به فاصله حدود 20 متری فضای باز گسترده ایی را به طرف شمال ، شرق، غرب و جنوب بوجود آورده است . قلعه به شکل مستطیل و دیوار های آن 36 فُت ( حدود 11 متر) ارتفاع داشت . ضخامت دیوار ها در پایین شش فت ودر بالای دیوار به چهار فت می رسد. برج های مدافعوی در چهارگوشه قلعه وجود دارد . مرکز قلعه با دیوار چهارگوشه حدود 50 متر بوده . به طرف شرق قلعه چاه عمیقی حفر گردید اما از آب خبری نشد. بنا” از کوتل بغرا توسط کانال اب را به داخل قلعه انتقال دادند .
قلعه گنجایش 1500 تا 2000 نفر را با ملحقات نظامی و حیوانات داشت . دیوار های اصلی قلعه با سنگ های تراشیده و قسمت های بالای آن با گل پُخته ( پخسه ) اعمار شده است .
قلعه دارای دو دروازه به طرف شرق و غرب قلعه بوده که در سال 1903 م در زمان امیر حبیب الله خان از چوب ساخته ، که توسط صفحات آهنی پوشیده شده بود و ارتفاع دروازه ها 16 فُت و صخامت آن 4 انچ بوده است و با میخ های قوی محکم بندی شده است . در داخل قلعه سرکی وجود دارد که بمستقیم به قلعه مرکزی میرود. بارک ها و قاغوش ها مقابل دیوار ها اعمار گردید و 40 بارک دو منزله با اطاق ها در شمال و جنوب و 36 بارک مقابل آن به طرف شرق و غرب قرار داشتند. بام ها 70 سانتی متر ضخامت داشتند تا در مقابل باران مقاومت داشته باشند . در داخل قلعه طویله یا محل نگهداری حیوانات وجود ندارد بلکه طویله از گل به شکل پخسه ایی برای نگهداری 25 اسب به فاصله حدود 400 متر به طرف غرب دورتر از قلعه اعمار گردیده بود . (4)
نظر ناقص درمورد اعمار قلعه سپین بولدک از طرف انگلیس ها درسال 1880 م است . موقعیت قلعه بر راه تجارتی فارس ، افغانستان و بخارا قرار داشت و نظارت برکاروانسرا های تجارتی داشت (5) اما وقایع سال 1880 م نشان میدهد که انگلیس ها در نبرد میوند مصروف بودند. و وقت برای اعمار قلعه نداشتند.
ویرانی قلعه جدید در نبرد استقلال افغانستان:
قلعه تا سال 1919 م کماکان پا برجا بود اما زمانیکه شاه امان الله خان اعلان استقلال مینماید و امر سفربری به سه جهت پاکتیا و قندهار و جلال اباد میدهد. بنابر بیان دایرة المعارف افغانستان در اين قلعه 1500 نفر عسکر افغانى در زمان جنگ استقلال به مقابل پانزده هزار عسکر انگليس مجهز با تجهيزات کامل مقابله کرد و تا آخرين نفر بۀ قتل رسيدند . در عقب اين قلعه باغچه ميوه ئى احداث شده و خرم و سبز ميباشد . شهداى استقلال کاملاً در اين باغ مدفون شده اند . 34 قبر بصورت مثال ويادگار اين شهدا بطرز زيبا از سنگ و گچ سرخ رنگ پخته کارى شده است و مزار اهالى اينجا ميباشد . مسجد هم در اين باغ موجود است ( 6)
اما انگلیس ها ادعا دارند: دراین قلعه در حدود 600 نفرعسکر افغان بوده که با حمله غافل کننده گیر ماندند .انگلیس ها با این حمله قلعه را بعد از مقاومت سنگین اشغال نمودند و 170 نفر کشته و 176 نفر اسیر گرفتند. ( 7) انگلیس ها قلعه را به تاریخ 25 یا 27 جون 1919 م تصرف می نمایند . این حمله توسط قوای هندی به قومانده Rechard Wapshare موفق به تسلط قلعه شدند . عساکر افغانی با تفنگ های تک شات هنری مارتینی مسلح بودند که تا اخرین مرمی دست از نبرد نگرفتند . انگلیس ها 18 کشته و 40 زخمی داشتند .
مرحوم غبار هم می نویسد که :در قلعه جدید سرحدی ( سپین بولدک) 300 نفر سپاهی افغانی « 3 تولی» زیر امر داود شاه کندک مشر و محمد یوسف خان اقامت داشت و 300 نفر دیگر در تهانه های سرحدی منقسم بودند . در اپریل 1919 م قبل از اشتعال جنگ بین افغان و انگلیس یک قطعه عسکر به قیادت سردار عبدالقدوس خان اعتماد الدوله صدراعظم از کابل به استقامت قندهار سوق گردید. این وقت هنوز در عرض راه بود که در محاذ شرق جنگ اغاز شد قوای انگلیس شامل: عسکر پیاده یک فرقه ( 14 کندک) پیاده هندی دو کندک ، سواره انگلیسی یک لوا، سواره هندی یک لوا، پیاده محافظ راه اهن 3 کندک ، سواره محافظ 2 تولی، استحکام دو تولی، طیاره بم افگن دو فروند با توپخانه قوی و ذخایر سفر بری و قومندان عمومی سپاه در کویته جنرال واپ شیر بود.جنگ از صبح 27 جون اغاز و از 300 نفر سپاه افغان ؛ 150 نفر زخمی و 150 نفر دیگر کشته شدند
بعد از سقوط قلعه جدید سرحدی(درسپین بولدک) غند مشر غلام نبی خان امر سفربری صادرکرد، ولی لویناب خوشدلخان در داخل اختیاراتی که داشت رسماً قوماندان قندهار را از سوقیات منع کرد. واما اعتماد الدوله(سردار عدالقدوس خان) که از طریق غزنه به قندهار حرکت میکرد،وجهاد با انگلیس را شعار میداد، بمجرد ورود به قندهار خوشدل خان لوی ناب را از حکومت معزول واخراج کرد وخود بنام جهاد کفن پوشید وهزاران نفراز مردم با اسلحه وآذوقه شخصی در زیربیرق اوجمع شدند.( 8) جنگ اغاز گردید و اعتمادالدوله توانست حدود یک و نیم میل خط دیورند را عبور کرد و منبع اب را بدست آورد. اما جنگ پایان یافت و دوباره امر عقب نشینی صادر شد . در حالیکه قلعه جدید نیمه ویران و صد ها افغان به خاک و خون کشیده شدند.
زیرنویسها :
1 – دایرة المعارف افغانستان ، ج 5 ، مطبعه دولتی ، کابل ، ص 669 .
2 – Adamec -Lodwig .w; Historical and Political Gazetter of Afghanistan, vol.5 .Austria, 1980,p 80.
3 – Adamec, p 81.
4 – Adamec , p 82 – 83 .
5 – Blackmon – Willim, The Feather Keeper, 2011 , p 167 .
6 – دایرة المعارف افغانستان، اثر قبل الذکرT ص 669 .
7 – Johnson – Robert,The Afghan Way of War: How and Why They Fight , Oxford Universty, Kongdom, 2011.
8 – غبار- میرغلام محمد، افغانستان در مسیر تاریخ، کابل، 1346 هـ ش، ص 761 .