سال‌ها پیش هرات قدیم چهار محله‌ی مشهور داشت: قطبی‌چاق، بردرانی‌ها، مهمندها و خواجه عبدالله مصری. این محله‌ها به بازارهای سرپوشیده شهر متصل بود.
قصه و روایت‌های زیادی از محله‌های قدیمی هرات وجود دارد و مردم قدیم در آن روزهای تلخ و شیرین زیادی را گذرانده‌اند.
محله‌ی خواجه عبدالله مصری در میان چهار محل مشهور هرات زادگاه و محل پرورش بسیاری از بزرگان معاصر و قدیم این شهر بوده است. از احمدشاه ابدالی گرفته تا محمدعلی عطار هروی و ده‌ها شخصیت معاصر دیگر، در این محله زاده شده‌اند.
در مورد شخصیت خواجه عبدالله مصری و تاریخ تولد و وفاتش معلومات موثقی در دست نیست، اما آرامگاه او هم‌چنان پا‌بر‌جا است.
بافت این محل قدیمی در گذر زمان دست‌خوش تغییراتی شده و ساختمان‌های سمنتی در کنار خانه‌های خشتی قدیم سر بر‌آورده‌اند.
ساکنان بومی محل داستان‌های زیادی در مورد خواجه عبدالله مصری و کرامات او نقل می‌کنند و ادعا دارند که این داستان‌ها را از بزرگان شنیده یا خودشان کرامات او را دیده‌اند.
محله‌ی مشهور شهر
محله‌ی خواجه عبدالله مصری یکی از محله‌های قدیمی و تاریخی شهر هرات است که در بخش قدیمی این شهر جای دارد.
از مسیر «بازار خوش» یکی از چهار بازار قدیمی هرات برای دیدن این محل قدیمی راهی شدم. در ابتدای کوچه، روی دروازه‌ای فلزی با خط درشت نوشته بود: «به کوچه‌ی پنج تن خوش آمدید».
این کوچه یکی از راه‌های ورود به محله‌ی خواجه عبدالله مصری است؛ محلی که به جز این مسیر، راه‌های دیگری هم به آن منتهی می‌شود.
محله‌ی خواجه عبدالله مصری، از بازار خوش آغاز و تا چهارسوق، بازار قندهار و محله‌ی نو (اسپین‌ادی) می‌رسد. سال‌ها پیش بازارهای قدیمی هرات سرپوشیده و چهار بازار اصلی به هم متصل بود و محله‌ی خواجه عبدالله مصری در مرکز شهر قدیم جای داشت.
وارد محله شدم و سراغ زیارت خواجه عبدالله مصری را گرفتم. در مسیر راه چشمم به ساختمان‌هایی افتاد که در کنار خانه‌های خشتی قدیمی سر برآورده و خانه‌های دو و سه طبقه‌ای که در حال ساخت بود.
با این اوصاف بافت قدیمی محله در گذر زمان از بین رفته و خانه‌های سمنتی با سبک معماری امروزی جای خانه‌های قدیمی را گرفته‌اند.
همین چند ماه پیش در زمستان سال ۱۳۹۷ خورشیدی پس از چند روز بارش باران شدید سیلاب ویران‌گری جاری شد و صدها خانه‌ی قدیمی در شهر کهنه‌ی هرات و محله‌ی خواجه عبدالله مصری زیر آب فرو رفت. با این‌همه بازهم خانه‌های قدیمی در این محله خودنمایی می‌کنند و رنگ پریده‌ی رخسار‌شان حکایت از سال‌ها قدمت دارد.
زادگاه بزرگان هرات
بسیاری از نویسنده‌گان، شاعران، اهل هنر و ادب، سیاست‌مداران، بازرگان‌های مشهور و دانشمندان هرات در محله‌ی خواجه عبدالله مصری متولد شده‌اند.
بنا بر برخی روایت‌ها احمدشاه ابدالی، نخستین پادشاه افغانستان، در این محله زاده شده است. شخصیت‌های معاصر مثل محمدعلی عطار هروی، خوش‌نویس پرآوازه‌ی کشور، برات‌علی فدایی هروی، شاعر مقاومت و ده‌ها شاعر و دانشمند دیگر در این محله متولد شده‌اند.
محله‌ی خواجه عبدالله مصری در میان قدیمی‌های هرات به محله فرهنگیان و کتاب‌خوان‌ها شهرت داشت. محمود منجم‌زاده، از ساکنان قدیمی محله که حالا در آلمان زنده‌گی می‌کند، در گفت‌وگو با روزنامه‌ی ۸صبح می‌گوید که خانواده‌های مشهور هرات نیز در این محل زیست داشته‌اند. به گفته‌ی آقای منجم‌زاده شخصیت‌های مشهوری چون استاد سعید مشعل، فکری سلجوقی و دیگر فرهنگیان هرات قدیم در دکان میرکاظم‌شاه طبیب، که در نزدیکی کوچه‌ی «زال‌خان» در محله‌ی خواجه عبدالله مصری موقعیت داشت، دورهم جمع می‌شدند و در مورد مسایل گوناگون بحث می‌کردند.
محمد‌صدیق میر، فعال فرهنگی و پژوهش‌گر تاریخ هرات، می‌گوید که شخصیت‌های علمی، عرفانی و ادبی زیادی در محله خواجه عبدالله مصری متولد شده‌اند و نیاز است در این مورد پژوهشی جامع و کامل انجام شود.
یکی از نویسنده‌گان هراتی در مورد شخصیت‌های مشهور و مکان‌های قدیمی محله خواجه عبدالله مصری سال‌ها پژوهش کرده و یافته‌هایش را در کتابی که قرار است به زودی چاپ شود، گنجانده است، اما نمی‌خواهد پیش از نشر کتاب از وی نامی گرفته شود و در این مورد چیزی بگوید.
استاد عبدالغنی نیک‌سیر، نویسنده و پژوهش‌گر هراتی که در محله‌ی خواجه عبدالله مصری زاده شده، باور دارد که چهره‌های علمی و فرهنگی زیادی در این محله به دنیا آمده‌اند و از همین سبب این محله را زادگاه بزرگان هرات می‌نامند.
در محله‌ی خواجه عبدالله مصری چندین آرامگاه و مرکز دینی وجود دارد که از زمان‌های قدیم بر جای مانده است.
خواجه عبدالله مصری کی بود ؟
در مورد زنده‌گی‌نامه، تاریخ تولد و وفات و شخصیت خواجه عبدالله مصری معلومات دقیقی در دست نیست، اما در برخی کتاب‌های تاریخی ذکر شده که او در زمان شاه‌رخ میرزا زنده‌گی می‌کرده است؛ البته برخی پژوهش‌گران تاریخی این روایت را رد کرده‌اند.
در کتاب مشهور «رساله‌ی مزارت هرات» آمده است محله‌ی خواجه عبدالله مصری (در کتاب محل خواجه عبدل مصر) نگاشته شده در زاویه‌ی جنوب‌شرقی شهر کهنه‌ی هرات موقعیت دارد و مزار خواجه عبدل مصر نزدیک برج «خرلغ» یا «قرلغ» موقعیت دارد.
در این کتاب هم‌چنان نگاشته شده که بر مزار خواجه عبدل مصر، هیچ‌گونه لوح یا کتیبه‌ای به نظر نمی‌رسد و خاکی دیگر نیز نزدیک مزار آن است که تفریق نشده کدام یک از آن خواجه عبدل مصر است.
براساس آن‌چه که در کتاب رساله‌ی مزارات هرات از زبان ساکنان محل نقل شده است، مزار دیگر مربوط «ابن یمین» یا بنیامین، پسر حضرت یعقوب است.
محمدیعقوب، پیرمرد سال‌خورده‌ای با کمر خمیده‌اش که یکی از مجاوران (ملنگ) مزار خواجه عبدالله مصری است، مرا به محوطه‌ی اصلی مزار راهنمایی کرد؛ جایی که از دور یک بنای قدیمی با دو مزار دیده می‌شد که از صحن اصلی آرامگاه چند متر مرتفع‌تر بود.
برخی ساکنان محل ادعا دارند که چشمه‌ی آب آرامگاه کرامتهای زیادی دارد و بنا بر آن‌چه آنان با چشم خود دیده و از بزرگان شنیده‌اند، آب چشمه مرض‌های گوناگون پوستی را درمان می‌کند.
مرقد خواجه عبدالله مصری سال‌ها می‌شود که به حال خود رها شده و به جز بخشی از آن که بازسازی و تبدیل به دارالحفاظ و مسجد شده، بخش اصلی مخروبه است و برای مرمت آن اقدامی نشده است.
هرات به دلیل وجود آرامگاه بزرگان و شخصیت‌های علمی و عرفانی به «شهر اولیاء‌‌الله» شهرت دارد و در هر گوشه‌ی آن مزار دانشمندان و شخصیت‌های نامدار جای گرفته است.