خلم شهر قدیمه و باستانی است که عمرانات و آبادی های فراوانی در مرکز و محلات آن اعمار و از شهر های متمدن دنیای قدیم پنداشته میشود اکثرا آبادی ها عمرانات اطراف و نواحی آن مطابق سیاست نظامی دولت های باختر در مقاطع گوناگون زمانه ها احداث و آباد گردیده و هر کدام بانام و نشان ویژه از دوران عظمت و جلال این شهر باستانی حکایت میکند با تأسف این حصار های تاریخی بمرور زمان با تهاجم کشورگوشایان بیگانه و سلاطین ماورای اکسوس و سیر دریا آسیب دیده و به تل و تپه های مخروبه تبدیل یافته اند. چنانچه در 25 کیلومتری شمال خلم آثار مخروبه ی این قلاع ها و حصارها بنام های قوش تپه ، شورتپه ، زرکمرتپه ، چترآباد ، شهر بانو ، قلعه چه ، کهنه مسجد ، استخوان زار ، کشمش خانه و غیره موجود است که تاکنون در تعداد ازین حصار های مخروبه کاوش های باستان شناسی طور حرفوی و بعضا بصورت غیر فنی توسط اهالی محل صورت گرفته ویک مقدار آثار قیمتی نیز از آنها کشف گردیده است که برسوابق تاریخی و قدامت باستانی این محلات دلالت میکند اینک ما پای خرابه های عده ی ازین آبدات تاریخی بحکایت مینشینیم و به تشریح سوابق پاره ی ازین آبدات تاریخی از جمله شهربانو، بالا حصار ، کهنه خلم ، شورتپه ، تیم سرپوشیده و باغ جهانما تا جاییکه معلومات مستند موجود است می پردازیم .
شهر بانو:
یکی از آثار تاریخی مهم منطقه باستانی خلم شهر بانو است که در 18 کیلومتری شمال شهر تاشقرغان واقع شده است . گرچند مرور ایام و دست تطاول حوادث شهر مذکور را کاملا تخریب و به تل و تپه های خاکی تبدیل نموده است اما اسناد و روایات تاریخی بیان گر آن است که تپه های مذکور نشانه از شهر تاریخی بزرگیست که بنا بر شهادت آثار مکشوفه چار هزار سال قدامت تاریخی داشته و توسط زنی بنام بانو که بانی و موسس آن بوده اعمار گردیده و امور آن توسط این زن رسیدگی میشده است شواهد تاریخی دلالت میکند که شه بانو حاکم ظالم بوده است چنانچه نهر تاریخی شمال خلم که از نواحی قلعه زال قندز تا مزار شریف بطول 116 کیلومتر کشیده شده و نواحی خلم را سر سبز و شاداب می ساخته بنام نهر ظلم آباد مسمی شده که هنوز هم بهمین نام معروف است ، بر ظلم شه بانو دلالت می کند. قرار نوشته کتاب تاریخ افغانستان تأ لیف استاد احمد علی کهزاد تجسسات باستان شناسانه در افغانستان از سال 1936 به این طرف در زمان حاکمیت ظاهر شاه توسط هیات های باستان شناسی فرانسوی درمخروبه های شهر بانو و محلات اطراف آ ن صورت گرفته و بعضی اوقات بصورت غیر فنی اهالی محل نیز بکندن کاریهای در منطقه پرداخته اند که در نتیجه این کاوش ها از مخروبه های شهر بانو بعضی پارچه های نفیس سفالین و شیشه ای ، احجار کریمه ، مهره ها و مسکوکات قدیمه و مجسمه ها بخصوص مجسمه های سفالین ” اناهیتا” رب النوع مادر که از لحاظ قدامت تاریخی ارزش ویژه دارد بدست آمده است.
متن های نوشته شده کتاب متذکره میرساند که شهر بانو منطقه باستانی و تاریخی است که قدامت تاریخی آن باستناد کشف مجسمه های اناهیتا بدوره های قبل التاریخ یا معاصر آبادانی شهر بلخ مطابقت می کند یعنی دوره های قبل از آغاز مهاجرت های کتلوی آریایها از باختر هزاره چهارم پنجم قبل از میلاد.
بازار سرپوشیده خلم ( تیم کلاه فروشی خلم ):
یکی از آثار قدیمی خلم بازار سرپوشیده یا تیم کلاه فروشی آن است که در زمان حاکمیت اشترخانی ها آخرین دوره تیموری 1599-1785 م با بعضی ساختمان های دیگر از قبیل بالا حصار ، مسجد جوار تیم اعمار گردیده است تیم کلاه فروشی خلم که به صورت یک قلعه ای مستحکم در وسط بازار شهر اعمار گردیده از جهت مرکزیت و استحکام و طرز ساختمان خود اهمیت خاصی داشت قسمت داخلی تیم از دو خیابان متحدالمرکز دایروی تشکیل گردیده که یکی آن صفه کرکزی و دیگرش باتشکیل یک دایره وسیعتر گنبد مرکزی را احاطه نموده این دوخیابان توسط دو جاده قطع گردیده که تیم را به چهار قسمت مساوی تقسیم نموده است دورادور صفه مرکزی و دایره وسیعتر گنبد مرکزی دکان های متعدد اعمار شده تمام این رسته ها مسقف بوده گنبد های محکم بالای آنها آباد گردیده است گنبد وسطی تیم یک گنبد بزرگ و خیلی ها مجلل بوده که از نقاشی ها و اسلوب معماری دوره ی تیموری کشورما حکومت می کند علاوه براینکه سقف آن منقش است با تعداد ( 201) پیاله جانان و نلبکی چینی مزین گردیده که احتمالا از ولایات ” کاشغر” ترکستان ولایت خود خلق چین آورده شده که به زیبای آن افزوده است. رسته های تیم توسط دروازه های بزرگ و مستحکم که به جاده های بازار اطراف تیم اتصال میابد محافظت و حراست میشود این دروازه ها هنگام شب قفل و مسدود میگردد و حصار مستحکم را تشکیل میدهد . بازار سرپوشیده خلم نسبت شهرت تاریخی وشکل ویژه ساختمانی خود از بهترین محل تورستیک منطقه بحساب میرود سیاحین همواره از آن دیدن میکند تیم مذکور در فصل تابستان نهایت جای سرت و در موسم سرماه جای بسیار مناسب بوده است . مراقبت این محل تورستیک نهایت ضروری پنداشته میشود با تأسف یاد آورمیشوم که تیم مذکور در جریان بحران ده سال اخیر بکلی منهدم و ازبین رفته به تل خاکی مبدل گردیده است.
از آنجاییکه بازار سرپوشیده ی خلم یکی از مفاخر تاریخی کشور و از مواضع عمده تورستیکی منطقه اسلامی افغانستان پنداشته میشود تا در راستای بازسازی و نوسازی مفاخر تاریخی بالوسیله ی وزارت های اطلا عات و فرهنگ و وزارت شهر سازی ودهات در اعمار مجدد آن اقدام نمایند البته بازار های سرپوشیده نظیر آن که در شهر بخارا و سمرقند در کشور همجوار ازبکستان و همچنان در کشور هالند موجود است بهترین رهنمود کاری آنها خواهد بود.
باغ جهان نما:
در جنوب غرب شهر تاشقرغان ( خلم ) در دامنه های تپه های کوه کنج باغ بزرگ بنام باغ جهان آرا یا باغ جهان نما احداث گردیده که در سمت جنوب باغ مذکور قصر مجلل و با عظمتی جلب توجه میکند که یکی از بناهای شکوهمند تاریخی صفحات شمال کشورها پنداشته میشود و از شهرت خوبی بر خوردار است . کتاب تاریخ جدید درسی مکاتب چاپ دوره کودتا در صفحه 84 خویش در مورد باغ جهان نما چنین می نویسد . ” امیر عبدالرحمن خان تاشقرغان را بسیار خوش داشت او در سال 1232 خورشیدی حاکم آنجا مقرر شد در سالهای بعد امیر عبدالرحمن خان چندین دفعه به تاشقرغان رفت و یک قصر قشنگی را در آنجا آباد کرد در اطراف این قصر یک باغ کلان است که این باغ به نام باغ جهان نما یاد می شود. ” به استناد تحریر فوق میتوان توضیح داد که باغ جهان آرا یا جهان نما و عمارت با شکوه آن در عصر امیر عبدالرحمن خان در سال 1236 خورشیدی اعمار گردید است عمارت باغ قسما یک طبقه و قسما دو طبقه بوده از فن معماری و ظرافت کاری معماران ماهر دوصد سال قبل وطن ما حکایت می کند در ساختمان تعمیر در دو جناح شرقی و غربی آن دو سالون بزرگ طعام موجود بوده طرف جنوب قصراتاق های استراحت حمام و تحویل خانه قرار دارد تعمیر مذکور دارای پنچ تاکوی بوده دو اتاق آن بسمت پیش روی و سه تاکوی دیگر بسمت عقبی تعمیر واقع شده تاکویها هر کدام دو راه زینه دارند در دو جناح شرقی و غربی تعمیر دو دیده بان محافظین در دو کاسه برج های آن قرار داشته که گلدسته ی جانب غرب آن تخریب و گلدسته ی شرقی آن نیمه تخریب و قسما سالم مانده است باغ مذکور ساحه (70) جریب زمین را احتوا نموده حوض عریضی مستطیل شکل در صحن باغ پیش روی قصر جلب توجه میکند قرار روایت معمرین و محاسن سفیدان شهر خلم بعد از تکمیل عمارت و دیوار های احاطه ی باغ محفل مجللی در قصر باغ تدویر یافت و امیر عبدالرحمان خان در آن اشتراک و عمارت باغ را افتتاح نموده در جریان صحبت بمتنفذین و محاسن سفیدان شهر اکیدا هدایت داد تا درچمن های باغ درخت های میوه دار غرس نمایند که تا سفر مجدد امیر درختان آن میوه بار آورند تا امیر در جریان سفر مجدد از آن تناول نمایند متنفذین شهر بمنظور تحقق عاجل این امر درختان کلان میوه دار را از باغ های خود بباغ جهان نما طوری انتقال و غرس نمودند،که درختان مذکور در جریان همان سال میوه بار آورد.
چمن های باغ با انواع درختان میوه دار تزیین گردیده است علاوتا درختان ناجو و سرو در اطراف خیابان مرکزی آن بطراوت و سرسبزی باغ افزوده و به جاده های آن نمای خاص بخشیده است باغ و عمارت شکوهمند آن در طول دوران حیات خویش گاهی بصفت مهمانخانه دولتی و زمانی هم بصفت عمارت لیلیه ی شاگردان لیسه ی رشدیه و زمانی هم بصفت دفتر ادارات و موسسات دولتی و در دوران بحران قرارگاه قومندانان جهادی و در زمان دولت اسلامی به وزارت اطلاعات و فرهنگ تعلقیت یافته کتابخانه خلم در آن انتقال داده شده دیوارهای احاطه ی باغ با قسمتی از عمارت آن تخریب گردیده به ترمیم مجدد نیازمندی شدید احساس می شود که در صورت عدم توجه عمارت تاریخی باغ ممکن است کاملا تخریب گردد. قابل تذکر است بعد ازینکه در سال 1383 باغ جهان نما به وزارت اطلاعات و فرهنگ تسلیم داده شد بالاثر توجه آن مقام موزیمی در آن تاسیس گردید که بیشتر از ( 70) اثر تاریخی از دوره های یونان و باختری ، کوشانی ها و دوره های اسلامی و سکه های شاهان معاصر در آن موجود است.