ابو عبدالله مختار هراتي (رح)
د پلار نوم يې محمود او د نيکه نوم يې احمد دئ. یواځي د هرات د مزاراتو په رساله کښې يې د ده د پلار نوم سيد محمد ذکر کړی دئ. دی د هرات د مشايخو له ډلي څخه او د دې طايفې له پخوانو بزرګانو څخه ګڼل کیږي. په هرات کښي زېږېدلی او هم په هغه ځای کښي مړ شوی دئ. د ده ملګري ټول وليان او د حال خاوندان وو. د هغوی له جملې څخه حسيني سيد ابو علي دئ چي نوموړی د کشف او کرامت او خرق عادت خاوند و. دا صوفي په هرات کښي د خپل پیر مختار شېخ ابو عبدالله د مدفن د پښو خواته ښخ شوی دئ. دا ډول فقيه ابوعثمان مرغزي- رحمة الله عليه- هم چي دی به يې له ډېره شوق او سوځندې ورځي، (شوق سوخته) باله د مختار شېخ ابو عبدالله له اصحابو او اتباعو څخه دئ. ددې شېخ د سيادت په نامه یواځي د هرات د مزاراتو رسالې تصرېح کړې ده.
د دغه شېخ د ويناؤ له جملې څخه دا ده:
ډوډۍ داسي خوره چي ګواکي تا هغه خوړلې وي؛ نه، هغې ته!.
د ده وفات په ۲۷۷ هجري کال پېښ شو. مزار يې د هرات د غره په لمن کښي د مولوي جامي د مزار شمالي ډډي ته دئ. د هرات وګړي د دې شېخ و روحانيت ته توسل او توصل کاندي.
منبع: آريانا دايرة المعارف – لومړی ټوک – ۹۹۸ مخ
د محمد زوی او دمحمد نمسی او د ابي عبيد عبدي معروف په « مودب هروي» د خپل وخت له لويو پوهانو څخه و، یو ګټور کتاب يې د « کتاب الغريبين » په نامه تصنيف کړی دئ.
د (۴۰۱ هـ) کال په رجب کي مړ دئ.
پورتنۍ لنډه یادونه د افغانستان نوميالي کتاب د دوهم ټوک په ۳۴ مخ کي راغلې ده، خو د افغانستان نوميالي د درېيم ټوک په ۲۸م مخ کي داسي را پېژندل سوی دئ:
د محمد زوی، او د عبدالرحمن نمسی مکني په « ابي عبيد» او معروف په «مؤدب هروي» د «کتاب الغريبين» یعني « غريب القرآن والحديث» خاوند د خپل وخت نوميالی عالم او ستر اديب و.
ياقوت ليکي چي: « تر کمه ځايه چي موږ خبر یو، تر ده پخوا چا غريب القرآن او غريب الحديث راغونډ کړی نه و» ده له مشهورو لويو پوهانو لکه ابوسليمان خطابي او ابومنصور محمد ابن احمد ازهري او ابن السراج څخه زده کړه کړې ده او دی په خپله د احمد ازهري په شاګردۍ ویاړي، او «فوايد جمة» يې له هغه څخه لوستلی او د ابن دريد سره یې هم لیدلي دي.
ده په کتاب الغريبين کي د غريب القرآن او نبوي حديثو د غريب تفسير یو ځای کړی دئ چي په اسلامي دنيا کي يې ډېر شهرت موندلی او له ده څخه بیا ابوعمر او عبدالواحد ابن احمد المحليي او ابوبکر محمد ابن ابراهيم اردستاني روایت کړی دئ.
د « الغريبين» پر کتاب سربېره ده بل کتاب په عربي لغت کي « کتاب النافعه» په نامه تصنيف کړی، او د «طبقات الخاه » مؤلف د « تفصيل ولاة هرات» په نامه هم یو کتاب ده ته منسوب کړی دئ.
ځينو د ده کنيت ابو عبدالله او ځينو ابوالقاسم ليکلی دئ.
دی په (۴۰۱ هـ ) کال کي مړ دئ.
منبع: د افغانستان نوميالي- دوهم ټوک – ۳۴ مخ
ابو عبيد قاسم هروي
د سلام زوی د مسکين نمسی او د زيد جمحي هروي کړوسی؛ د خپل وخت نوميالی فقیه او لغوي عالم و، په (۱۵۴ هـ = ۷۷۰ م) کال په هرات کي زېږېدلی او د (۲۲۳ هـ = ۸۳۷ م) کال، په شاوخوا کي په مکه يا مدينه کي د حج د فريضې تر ادا کولو وروسته مړ دئ.
د ده د ژوندانه لومړۍ برخه د هرثمة په کورنۍ کي شروع سوې وه چي په (۱۸۹ هـ ) کال د خراسان والي و، بیا د نصر د زوی ثابت په کورنۍ کي و، چي د طرسوس والي و. د حديثو او فقه او ادب زده کړه يې پر اصمعي او ابن اعرابي او نورو باندي کړې وه، او اتلس کاله د طرسوس د ښار قاضي و. له ابي زيد انصاري او اصمعي او ابي عبيده، او ابن اعرابي او کسائي او فرأ او نورو ډېرو څخه يې د حدیثو روایتونه کړي دي، چي بیا له ده څخه د عبدالعزيز زوی علي، او د عمر زوی ثابت، او د رابطه زوی علي روایت کړی دئ.
ده شل کتابه په تفسير او حدیثو او فقه کي تألیف کړي دي، او لومړی سړی و، چي په غريب الحديث کي يې تصنيف کړی دئ، او د خراسان والي د طاهر زوی عبدالله د هغه په صله کي د مياشتي لس زره درهمه ورته وټاکل.
د ده تصنيفات دا دي:
۱- «د غريب المصنف» په نامه لوی قاموس، چي په زرو فصلو کي و. وايي چي د ه د دې اثر په ليکلو کي څلوېښت کاله صرف کړي دي، او د دې کتاب خطي نسخه يوه د قاهرې د المکتبة الخديوية په څلرم ټوک ۱۷۶ مخ کي، او بله د قسطنطنيې د اياصوفیا په ۴۷۰۶ ګڼه کي قيد ده.
۲- کتاب غريب القرآن.
۳- کتاب غريب الحديث.
۴- کتاب الامثال: د متلو مجموعه ده، او دا کتاب الامثال د سلمه د زوی مفضل له مجمع الامثال څخه بېل دئ.
۵- کتاب فضائل القرآن: یوه نسخه یې پاته سوې ده.
۶- کتاب الشعراء
۷- کتاب معاني القرآن
۸- کتاب المذکر والمؤنث
۹- کتاب المقصور والممدود
۱۰- کتاب الاموال
۱۱- کتاب القراءات
۱۲- کتاب النسب
۱۳- کتاب الاحداث
۱۴- کتاب عدد آی القرآن
۱۵- کتاب ادب القاضي
۱۶- کتاب الناسخ والمنسوخ
۱۷- کتاب الايمان والتدوز
۱۸- کتاب الحيض
۱۹- الحجرو التفليس
۲۰ – کتاب الطهارة
ابراهيم حربي وايي چي:« ابو عبيد ژوندی غر و، او په هر علم کي استاد.»
هلال بن علارقي وايي: « خدای تعالی پر دې امت باندي د څلورو تنو په وجود منت ايښی دئ: د شافعي په وجود چي په حديثو کي يې تفقه کړې، او د احمد حنبل په وجود چي د دين په لار کي یې ډېر مصيبتونه او آلام وزغمل او که د ده ثبات نه وای خلک به په کفر ګروهيدلي وای، او د معين د زوی يحیی په وجود چي د درواغو حديثونه يې له رښتينو حديثو څخه بېل کړه، او څلرم د ابو عبيد قاسم په وجود چي غريب الحديث يې تفسير کړ، او که د ده تفسير نه وای خلک به په خطا کي ډوب وای»
اسحق بن راهويه وايي چي: « ابو عبيد په پوهه کي تر موږ ډېر، او په ادب کي تر موږ دمخه، او په احاطه کي زموږ د ټولو پېشوا و. موږ ابوعبيد ته اړ وو، او دی له موږه بې نيازه و»
ابوبکر بن انباري وايي چي: « ابو عبيد د شپې يوه برخه په نمانځه تېروله، او بله برخه په خوب، او درېیمه برخه د کتابو په ليکلو.»
ږېره او سر يې په نکريزو سره کول، او یو خاص هيبت او وقار يې درلود، هغه وخت چي بغداد ته ورسېد خلک پر را ټول سول او له ده څخه يې د ده کتابونه واورېدل، او له هغه ځایه حج ته ولاړ او هلته مړ سو. خطیب په تاريخ بغداد کي ليکلي دي چي ابوعبيد عمر اووشپېتو کالو ته رسېدلی و.
د افغانستان نوميالي – دوهم ټوک – ۳۵ مخ.
ابو عثمان سهل هروي:
د بشر زوی، او د هاني یهودي نمسی په هرات کي د خپل وخت لوی منجم و او دا کتابونه يې ليکلي دي:
۱- کتاب الاحکام فی النجوم
۲- کتاب الاختيارات
۳- کتاب الاعتبارات
۴- کتاب الامطار و الرياح
۵- کتاب الاوقات
۶- کتاب تحاویل سنی العالم
۷- کتاب تحاویل سنی المواليد
۸- کتاب الترکيب
۹- کتاب الجبر والمقابله
۱۰- کتاب السهمين
۱۱- کتاب العاشر
۱۲- کتاب الکسوفات
۱۳- کتاب المدخل الصغير
۱۴- کتاب المدخل الکبير
۱۵- کتاب المسايل
۱۶- کتاب المعاني
۱۷- کتاب المفاتيح القضاو هوالمسائل الصغير
۱۸ – کتاب المفتاح
۱۹- کتاب المواليد الصغير
۲۰- کتاب المواليد الکبير
۲۱- کتاب الهيلاج والکدخدا
۲۲- کتاب الهيئته و علم الحساب
تبصره: د پورته کتابو یو شمېر د ابو معشر جعفر بلخي په تألیفاتو کي کټ مټ په همدغو نومو راغلي دي، نو دا څرګنده نه سوه چي دا د نومو يو توارد دئ، او که د هدية العارفين د مؤلف سهوه ده. ( وګورئ: هدية العارفين ۱- ۴۱۲ مخ).
منبع: د افغانستان نوميالي دوهم ټوک – ۴۴ مخ
ابو عطا اسماعیل هروي
د محمد زوی، اود احمد هروي نمسی د حديثو عالم و، د هرات په «اوبې» سیمه کي اوسېدی، ځکه يې نو «اوبيي» هم بولي. ابوالحسن بشری له ده څخه د حديثو روایت کړی دئ.
منبع: د افغانستان نوميالي- دوهم ټوک – ۴۷ مخ
ابو علي بوته ګر هروي
د خواجه عبدالله انصاري هروي له معنوي استادانو څخه و، چي د خپل وخت نوميالی صوفي هم و.
ابو علي حسين انصاري هروي
د ادریس زوی، د مبارک نمسی، د الهيشم کړوسی او د زياد کوسی ملقب په حزم د هرات له نومياليو محدثينو څخه و، چي حديثونه يې په دمشق کي د عمار له زوی هشام څخه، او په بغداد کي د ابي شيبة له زوی عثمان او نورو څخه اورېدلي وو او بیا له ده څخه د حيان زوی حاتم او ډېرو نورو روایت کړی دئ.
ده د کتاب البيخار الکبير په څېر یو کتاب، د معجم حروفو په ترتيب په تاريخ کي تصنيف کړی و، چي په هغه کي يې ډېر حديثونه او اخبارونه راوړي دي او يو له ثقاتو څخه و. په (۳۰۱ هـ ) کال مړ دئ.
منبع: د افغانستان نوميالي – دوهم ټوک – ۶۳ مخ
ابو علي زرګر هروي
د شېخ الاسلام خواجه عبدالله انصاري هروي د طريقت له استادانو څخه و، او خواجه د هغه نوم په احترام یادوي، نو څرګنديږي چي ابو علي زرګر د خپل وخت له نومياليو صوفيانو او پيرانو څخه و.
ابو عمر عبدالواحد هروي
د احمد زوی او د ابي القاسم مليحي هروي نمسی لغوي اديب او محدث، او د محمد د زوی احمد هروي شاګرد و.
په (۴۶۳ هـ) کال مړ دئ او دا دوه کتابونه د ده له تأليفاتو څخه دي:
۱- الروضة
۲- کتاب الرد علی ابي عبيد في غريب القرآن
منبع : د دهخدا لغتنامه
تېري برخي :