مژده به علاقمندان شعر سردارمهردلخان مشرقی

سردار مهردلخان مشرقی کی بود؟

سردارمهردلخان مشرقی درمیان ادب دوستان قندهاری واهل شعر وشاعری، شخصیتی نامدار وقابل اعتنائی بشمار میرود.او برادر کوچک پنج برادر از یک مادر(کندلخان،شیردلخان، پردلخان،رحمدل خان ومهردلخان پسران سردار پاینده خان بارکزایی) مشهور به سرداران قندهاری بود که پلۀ معنوی شخصیت او برپلۀ سیاسی او سنگینی میکرد.

وی یکی از زبردست ترین شاعران زبان فارسی در سبک هندی افغانستان در قرن۱۹ بود. او درشعرپشتو نیز از سرآمدان عصر خویش بود. وی مشرقی تخلص میکرد(بعنی از پیروان فلسفه اشراقی درتصوف بود) و درشعر فارسی دری بقدری توانا بود که بیتین مثنوی مولوی را با زبان شعر به بهترین وجهی شرح کرده است.

تعبیرات او از شعرمولانا بحدی عمیق و همه جانبه وگستر ده است که دست همه شاعران زبان فارسی را تا روز گار خود از پشت بسته است.

او تا قصۀ”شاه وکنیزک” مثنوی را درهزار بیت شرح نموده و آنرا “شرح بیتین مولوی” نامیده است. این اثر را پوهاند عبدالحی حبیبی تحشیه واز طرف انجمن تاریخ افغانستان چاپ کرده است.

مشرقی در تصوف رساله ای بنام “جمع الجمع” نیز نوشته است وهمچنان رسالۀ اشارات ورموزات میا عبدالحکیم کاکړ را شرح نموده است.

مشرقی در نثر و نظم ازسبک هندی که در ادبیات فارسی سبک مشکلی است استفاده میکرد.بقول علامه مرحوم حبیبی: مشرقی در حقیقت پیرو دبستان بیدل وسبک هندی است، مگر مثنویات وی مزه وکیفیت شعر مولوی را دارد.”

آقای معصوم هوتک درمقدمه اش برمجموعه اشعار مشرقی اشاره میکند که ، منزل سردارمهردلخان،”ادبستان قندهار” نامیده میشد، زیرا همیشه مرکز تبادل نظر وافکار ادبای بیدل شناس وعالمان ودانشمند هم عصرش بود(مجموعه اشعار، ص9).در ادبستان قندهار، علما وفضلاء و شاعران وسخنوران نامدار زبان دری و پشتو،مثل: میرزاحنان خان بارکزی، حاجی عبدالله پوپلزی متخلص به “محزون”،حاجی جمعه بارکزی، ملامیران، صدیق آخندزاده هوتک، سردارغلام محمدخان طرزی وسایر ادبای آن شهر هفته یک بار جمع میشدند.

سردار مهردلخان شاعر ذولسانین، با دانشمندان شاذ وممتازعصر خودمثل علامه حبیب الله کاکړ مشهور به (حبوآخندزاده) وقاضی غلام محمدخان هوتک نیز تعلقات علمی وعرفانی داشت.علامه حبوآخندزاده یک اثر خود بنام “نقد القات فی التزئیف الموضوعات” را بنابر سفارش وتمنای سردار مهردلخان نوشته است.” (معصوم هوتک،مقدمه، مجموعه اشعارسردارمهردل خان،ص۹، کندهاری ورونه، ص۱۷۵)

غزلی ازسردار مهردلخان مشرقی را ار نظرمی ګذرانیم تا قدرت تخیل وی را درپرداخت صورخیال درشعر درک کرده بتوانیم؛

آقای هوتک در تلیفون برای من توضیح داد که سردارمهردل خان خطاط هفت قلم بود و درهنر خطاطی وخوشنویسی دست توانایی داشت. اوغزلیات خود را با هفت گونه خط می نوشت ومی اراست وبرای دوستان خودمیفرستاد واگرمن میخواستم هنر مهردل خان را در همه انواع خط دراین مجموعه نشان بدهم مصارف چاپ بسیاربالا میرفت واز توان من پوره نبود.

برای من وآقای هوتک ، هردو، این نکته تعجب آور بود که،میدانیم زندگی سرداران قندهاری یک زندگی پرجنجال فیودالی بود وآنها برای حفظ متصرفات خود( که ازفراه درشمال تا وادی سند درجنوب وازسیستان درغرب قندهارتا غزنی درشرق وسعت داشت) بارها مجبور به لشکرکشی وجنگ برای تثبیت حدود حاکمیت خود میشدند. با چنین مشغله هایی چگونه فرصت پیدا میکردند تا علاوه برعرصه ادراه وسیاست ،درعرصه شعر وادبیات فکرکنند ودرمشکل ترین سبک شعرطبع آزمائی نمایند.علاوتاً چگونه وقت پیدا میکردند تا درهنرخط و خطاطی و تذهیب کاری نیز دسترسی پیدا کنند؟

این خصوصیت ووویژه گی فرهنگی را ما درمیان هیچ قوم وطایفه بزرگ دیگری از اقوام ساکن درافغانستان سراغ نداریم.همه برادران وپسران سرداران قندهاری هم درهنرجنگ با رقبای سیاسی خود وهم درهنر شعرو شاعری وطبع آزامائی در مشکل ترین نوع شعر یعنی سبک هندی سرآمد اقران خود بودند ودرهنر خط وخطاطی بی بدیل بشمار می آمدند.کتاب “کندهاری ورونه” اثر مهم آقای هوتک شاهداین مدعای ماست.

اخیرن مجموعۀ اشعار سردارمهردلخان مشرقی (کندهاری) به اهتمام استاد محمدمعصوم هوتک با قطع وصحافت اعلی درکاغذ اعلی وجلا دار،در ۳۰۲ صفحه (شامل، پنج صفحه مقدمه از مصحح)ازطرف انتشارات صحاف درکندهارچاپ شده وبدسترس علاقمندان شعروادبیات دری قرارگرفته است.چاپ این اثرماندگاررا به محقق دانشمند و سخت کوش قندهار استادمعصوم هوتک صمیمانه تبریک میگویم.

این دومین اثرجاویدانه وگران ارجی است که از سوی محقق سخت کوش استاد معصوم هوتک در بارۀ شناخت هرچه بیشترزندگی فرهنگی خاندان سرداران قندهاری بزیورطبع اراسته وبجامعه فرهنگی ما تقدیم شده است.

نسخه یی از این گنجینه پربها را جناب هوتک صاحب از کانادا برایم ارسال کردند که از لطف ایشان متشکرم وباید عرض کنم که وقتی کتاب بدستم رسید، از بس مایه مسرت من شده بود کم از کم یک ساعت من اوراق آنرا ورق میزدم وآغاز غزلیات را نگاه میکردم واز شیوه خطاطی وزیبائی چاپ وصحافت آن لذت می بردم.

جناب هوتک صاحب در مورد دسترسی به این نسخه مینویسد:«درسال ۲۰۰۷ دوست گرانقدرم آقای حمدالله صحاف کاپی نسخۀ خوش خطی از دیوان دری این شاعر صاحبدل را[برایم] به کانادافرستاد که هنگام نوشتن [کتاب]«کندهاری ورونه»از آن استفاده شایانی نمودم.این نسخه را از آن وقت ببعد داشتم واز مطالعه ان حظ می بردم.نسخه متذکره درای ۳۱۶ صفحه بوده وقطع آن متوسط میباشد. ردیفهای آن‌از الف تا دال مسلسل وبعدردیف های میم ونون وبعد ازاین رباعیات آمده است که بخط محمدزمان جان[فرزندسردارغلام محمدطرزی ونواسۀ دختری سردارمهردلخان]خطاطی شده اند. بعد از رباعیات اشعار متفرق درقالب مثنوی وقطعه آمده. خط نسخه گوناگون میباشد اعم ازنستعلیق وریحان وغیره.»

جناب هوتک در بارۀ سوابق وجود این نسخه مینویسد که :« علامه عبدالحی حبیبی درشماره ششم سال چهارم مجله کابل در بارۀ دیوان قلمی سردار مهردل خان مشرقی نگاشته است که “…کلیات اشعار لطیف وسخنان دلچسپ این شاعربرگزیده که من دیده ام درحدود دونیم صد صفحه بخط بسیارخوش ونازکی تحریرشده که بالغ برچهارهزار بیت است….” از امکان بدور نیست که نسخه فعلی مورد استفاده صاحب این قلم همان نسخه ای باشدکه علامه مرحوم ومغفور از آن یادکرده است.»(ص ۱۱ مجموعه اشعارمشرقی)

داشتن این اثر نفیس وپرمحتوا را برای علاقمندان شعروشاعری در سبک هندی وبخصوص اعقاب سرداران قندهاری و سردارمهردلخان مشرقی توصیه میکنم.

سردار مهردلخان در ماه محرم ۱۲۱۲هق(جون۱۷۹۷) درکندهار متولد ودر۲۷جمادی الثانی۱۲۷۱(۱۸مارچ ۱۸۵۵) به عمر ۵۸ سالگی وفات نمود ودر زیارت حضرتجی بابا بخاک سپرده شد.(مجموعه اشعارسردارمهردلخان مشرقی،ص ۸)

حاکمیت سرداران قندهاری از ۱۸۱۸ تا۱۸۵۵ دوام کرد وبعدازان قندهار بدست امیردوست محمدخان به کابل ملحق گردید.