عکاسی و رواج این فن در افغانستان

تاریخچه
در سال ۱۸۶۹ میلادی، عبدالرحمن خان که در جنگ علیه امیر شیرعلی خان، پادشاه افغانستان، شکست خورد، به سمرقند فرار کرد و در امپراطوری روسیه پناهندۀ سیاسی شد.
مقام‌های روسی از او به‌خوبی استقبال کردند. امپراطور الکساندر دوم، پیش از این‌که او را به سن پترزبورگ دعوت کند، از او خواست عکس خود و مقام‌های همراهش را برای وی بفرستد.
حاکم سمرقند او و همراهانش را به عکاسخانه برد تا عکس آن‌ها را بگیرد. ولی در آن‌جا هیچ‌یک از همراهان عبدالرحمن خان حاضر نشدند که در برابر دوربین عکاسی بنشیند. آن‌ها گفتند: «هر کس که عکسش گرفته شود، کافر می‌شود.»
عبدالرحمان خان در «تاج‌التواریخ» کتاب خاطراتی که به او منسوب است، می‌نویسد: «پیش از این فکر می‌کردم که مردم ما اندکی هوش دارند، حالا مطمئن شدم که هیچ هوشی در سر آن‌ها نیست».بنابراین، سردار جوان افغان، ناگزیر تنها عکس خود را گرفت و به امپراطور روس فرستاد.
همزمان با این، در آنسوی مرزهای جنوبی افغانستان، امیر شیرعلی خان رقیب عبدالرحمن خان، در همان سال به شهر امباله در هند رفت و مهمان امپراتوری بریتانیا شد.
او در دربار امباله وقتی که با برتانیایی‌ها مذاکره می‌کرد، جان بورک، عکاس نظامی که بعدها به افغانستان هم آمد، از او عکسی گرفت که امیر افغان را با شمشیری در دست روی یک چوکی نشان می‌دهد. این عکس نخستین عکس یک پادشاه افغانستان است.
پس از این، خارجی‌های زیادی به عکس گرفتن از افغان‌ها ادامه دادند. ولی خود افغان‌ها به عکس گرفتن، سال‌ها بعد و در اوایل قرن بیستم آغاز کردند. البته «عکس گرفتن» از دربار شروع شد و امتیازی بود که فقط درباریان از آن بهره می‌بردند.
عکاسی و رواج این فن در افغانستان، به دورۀ سلطنت امیر حبیب‌الله خان، پادشاه
افغانستان (۱۹۰۱-۱۹۱۹ میلادی) باز می‌گردد. در واقع او خود نخستین عکاس افغان بود.
پس از این، خارجی‌های زیادی به عکس گرفتن از افغان‌ها ادامه دادند. ولی خود افغان‌ها به عکس گرفتن، سال‌ها بعد و در اوایل قرن بیستم آغاز کردند. البته «عکس گرفتن» از دربار شروع شد و امتیازی بود که فقط درباریان از آن بهره می‌بردند.
نخستین عکاس افغان، امیر حبیب‌الله خان، پادشاه افغانستان است.

فیض‌محمد کاتب، مورخ و واقعه‌نگار دربار حبیب‌الله خان، در جلد چهار «سراج‌التواریخ» می‌گوید در اوایل سال ۱۹۰۹ میلادی امیر حبیب‌الله خان که به‌قول او به «لهو و لعب و سیر و شکار و ترک کار» مصروف بود، از هندوستان «هزاران روپیه» را وسایل عکاسی خریداری کرده و قسمتی از ضلع شمالی ارگ شاهی را به استدیوی عکاسی تبدیل کرد.
امیر، گروهی از درباریان را با فنون عکاسی آشنا کرد تا کار شستن و روتوش عکس‌ها را انجام بدهند. این شاگردان بیشتر از اعضای دربار بودند: میر حسام‌الدین رسام، از سادات غزنی، نقاش معروف دربار که نقاشی دیواری می‌کشید، همراه با دو برادرش میر عبدالرئوف و سید جواد و نیز دو غلام‌بچه دربار به‌نام‌های امان بیگ شغنانی و محمدایوب خان ایلخانی هزاره از اولین کسانی بودند که با فنون عکاسی آشنا شدند.
امیر حبیب‌الله و شاگردانش ابتدا عکس شهزادگان، سرداران، و اعیان را می‌گرفتند و آن‌ها را به صاحبان عکس فروخته و درآمد آن را صرف یتیم‌خانه‌ای می‌کرد که در سال ۱۹۱۱ میلادی تأسیس کرده بود.
به‌نوشته فیض‌محمد کاتب، امیر حبیب‌الله خان از این طریق، هفتاد هزار روپیه برای یتیم‌خانه گردآوری کرد.

گفته می‌شود همزمان با استدیوی عکاسی که در قصر سلطنتی در کابل ایجاد شده بود، یک عکاس هندی نیز در شهر کابل، عکاسخانه‌ای باز کرده بود و از مردم عادی عکس می‌گرفت، ولی این موضوع را کاتب در «سراج‌التواریخ» ذکر نکرده است. ولی می‌توان حدس زد که پس از چند سال احتمالاً افراد بیشتری غیر از خود امیر، صاحب دوربین شده بودند. چون در سال دوم روزنامه «سراج‌الاخبار» در سال (۱۹۱۲ میلادی) یک مسابقه عکاسی برگزار شده بود.
روزنامه سراج‌الاخبار در گسترش عکاسی سهم مهمی را ایفا کرد. این روزنامه که در سال ۱۹۱۱ میلادی توسط محمود بیگ طرزی تاسیس شد، در سال اول نشراتی‌اش چون به‌صورت لیتوگرافی چاپ می‌شد امکان درج عکس در آن وجود نداشت ولی از سال دوم که چاپ آن به‌صورت تیپوگرافی ادامه یافت به چاپ عکس هم شروع کرد.
امیر حبیب‌الله خان اکثر عکس‌هایی را که خود می‌گرفت در این جریده دولتی چاپ می‌کرد.
در سال دوم سراج‌الاخبار یک مسابقه عکاسی برگزار شد که بیشتر درباریان در آن شرکت

کردند.
نتیجه مسابقه در شماره دوم با چاپ دو عکس برنده اعلام شد. اولی عکسی است از باغ استالف در شمال کابل که توسط معین‌السلطنه سردار عنایت‌الله خان گرفته شده بود و
دیگری عکسی از باغ سردار غلام‌حیدر خان در جلال‌آباد که توسط محمدشریف خان «غلام‌بچهخاص حضور اعلیحضرت همایونی». در این مسابقه هر دو عکس «درجه اول» اعلام شده‌اند
. این عکس نخستین عکس یک پادشاه افغانستان است.تصویر از امیر شیرعلی خان .

منبع :سرگذشت عکاسی در افغانستان