يوه نيمه پېړۍ وړاندي کابل ښار په باغ عليمردان کي د ملا عبدالاحد کندهاري په نامه يو ملا اوسېده، د هغه په کور زوی وزېږېد، ځوان سو نوم ئې [عبدالهادي داوی] سو.
داوی په پښتو او دري شعرونه ويل، په عربي، انگليسي، اردو او تركي ژبو پوهېده او له يادو ژبو ئې پښتو او دري ته ژباړي كولې.
ښاغلی داوي د مشروطه غورځنګ یو پیاوړی غړی، نومیالی ژورنالیست، تکړه شاعر، لیکوال، سیاستوال او د مشرانو جرګې غړی وو چي بیا وروسته د سیاسي ژوند په ورستیو کښي د افغانستان د مشرانو جرګې رئیس هم سو، د نوموړي ژوند له ډیرو لوړو ژورو څخه ډک وو.
په ۱۹۱۶ع کال داوی د افغانستان د هغه وخت د اخبار [سراج الاخبار] لوستونکی سو، يوه ورځ د اخبار دفتر ته ورغلی، هلته ئې له عبدالرحمن لودين او محمود طرزي سره شناخت سو.
فرهنګپال #احمدشاه_بابا (رح):
بابا موږ او د نړۍ خلک د امپراتور په توګه پېژني خو ډېر خلک په دې نه دي خبر چي د هغه شعر، دیني علوم، خط او کتابت هم زده وه، د بابا د شعرونو يو دېوان سته چي اصلي نسخه ئې د ازبکستان په تاشکند علومو اکاډمۍ په کتابتون کي پرته ده.
دغه دېوان ۸۰ کاله وړاندي کابل کي د پښتو ټولني لخوا د #علامه_حبیبي په زيار او بيا په ۱۹۶۳ع کال #پېښور_پښتو_اکېډمۍ لخوا چاپ سو.
ديوان دوه نیم زره (۲۵۰۰)بیتونه لري په اشعارو کي یې غزل، رباعي، قطعه، مخمس او مربع برخه لیدل کېږي.
ددې دېوان پر یوه کونج استاد #علامه_رشاد لاسلیک او یاداښت ليکلی چي د عبدالهادي خان څخه يې په پنځه افغانۍ واخیست. اوس ددې دېوان بیه لس زره افغانۍ ده.
شناخت پراخ سو او طرزي داوی د سراج الاخبار جرېدې محرر کړ، محمود طرزي د تکړه او ځیرکو زده کونکو په توګه د هغوی له پوهي څخه ګټي ترلاسه کولې، تردې چي طرزي به ویل: دا دوه ځوانان زما د الوتلو دوه وزرونه دی.
په ۱۹۲۰ع کال د طرزي په مشرۍد هند میسورې ته ولاړ، وروسته چي د برټانوي هند استازی “ډابس” کابل ته راغلی نو داوي د افغان اړخ له خبرو کوونکو غړو څخه وو.
د امير حبيب الله خان د زوکړي د کليزي په مراسمو کي چي کله په موټر کي د کابل شوربازار ته راورسېد، نو د مرحوم داوي يو ځوان او مشهور همکار عبدالرحمن خان لودين پر امير د توپک ډز وکړ چي ونه لګېد. په پایله کي مرحوم لودین سخت په زنځیرونو وتړل سو او په شېرپور کلا کي زنداني سو. بله ورځ داوی/پرېشان له هغه سره په زندان کي واچول سو، د بند دغه دردناکه دوره يې اووه مياشتي په زنځيرونو کي تيره کړه، ښاغلي پرشان د امير لپاره توند او انتقادي شعرونه وليکل، يو له هغه دا شعر وو:
يو کال وروسته د باندنیو چارو وزارت کښي د هند او اروپا په شعبه کښي د مدیر په توګه وګمارل سو او کاله وروسته د بهرنيو چارو وزارت مستشار سو، اروپا ته ولاړ او هلته ئې د افغانستان او اروپا پر اړيکو کار وکړ او په ۱۹۲۳ع کال ئې لندن ښار کي د افغانستان د لومړي مختار وزیر په توګه د افغانستان استازولي پرانیستل.
وروسته په کابينه کي د تجارت وزير سو خو د سقاوی په راتګ له شاه امان الله سره ملګری کندهار او وروسته تر بمبۍ پوري د هغه ملګری وو، اروپا ته د شاه د تګ مخالف وو خو هغه ورسره ونه منل، وروسته له دې چي امان الله خان اروپا ته ولاړ، نو داوي بهرنۍ نړۍ ته د افغانستان د کړکېچن وضعیت د بیانولو او معرفي کولو لپاره مصر، جرمني او ترکې ته سفرونه وکړل او هلته یې د “افغانستان” په نامه د يوې مجلې خپرول ته کار ووايه.
که څه هم حبیب الله کلکاني هڅه وکړه چي عبدالهادي داوي اداري کار ته وګماري، خو ونه منل سوه.
د سقاوی وروسته نادرخان لندن ته ليک ور ولېږه چي هلته د پخوا په ځېر د افغانستان سفير يې خو له دندي لاس پر سر او کابل ته راغلی او دلته [ادبي انجمن]غړی سو.
لندن: (۶ مارچ ۱۹۳۳)
په برتانیا کي د افغانستان لومړی سفیر ښاغلی عبدالهادي داوي د سفارت له کارکوونکو سره یو لرغونی انځور
ښاغلې عبدالهادي داوي په دې انځور کي په منځنی څوکۍ ناست کس دی.
وای د افغانستان په معاصر تاريخ کي تر ټولو لنډ استعفی ليک د ارواښاد عبدالهادي داوي دئ چي په برلين کي ئې د مختار وزير له دندې استعفی وکړه او په کابل کي ئې واکمني ادارې (د نادر خان وخت) ته وليکل:«مرا مستعفی بدانيد، عبدالهادي داوی.»
د محمد نادر خان د قتل له امله داوي او د هغه د کورنۍ ځیني غړي بنديان سول، روايت دئ چي یوه ورځ سید احمد خان کندهاري چي د صدراعظم هاشم خان د دفتر سلاکار وو، هاشم خان ته د عبدالهادي داوي په اړه چي کلونه کلونه په بند کي وو، وویل:
“که دې بې ضرره انسان ته د توپ او ټوپک سره منظم فرقه ورکړل سي، هغه د دې ځواک د کارولو توان نلري، نو ولي په زندان کي ساتل سوی؟”
هاشم خان په ځواب کي وویل: ته یې نه پیژنې، په دې ارامه او معصوم مخ کي د ده یوه خبره تر مرمۍ هم اغېزمنه ده…”.
بالکل همداسي وه، وای داوی ډېر حاضر جوابه هم وو، روايت دئ چي سل کاله وړاندي چي د افغانستان نامتو سیاسي، تاریخي، ملي او فرهنګي شخصیت #عبدالهادي_داوی په لندن کي د افغانستان سفیر وو، د سفارت دفتر ته یو انګلیسی ژورنالیست د مرکې په موخه ورغلی، د خبرو اترو په ترڅ کي ژورنالیست له داوي څخه وپوښتل چي تاسو افغانان د انګریزانو د ماتي په اړه څه ډول انګېری او په کوم نظر ورته ګوري؟
داوي صاحب په خورا سړه سینه ژورنالیست ته وویل؛ تاسي لطفًا له چوکۍ پورته او د دروازې په لور روان سه؟ ژورنالیست سملاسي له چوکۍ پورته او د دروازې په لور روان سو!
داوي صاحب ژورنالیست ته وویل:”
لکه زه چي ستا شاته ګورم او د وتلو په حال کي یاست؛ افغانانو هم همدا راز د انګریزانو شا ته کتل او له افغانستانه د وتلو ننداره ئې کوله!”.
ژورنالیست د داوي د تاریخي ځواب په اوریدلو سیده له دروازې ووت او بیا راستون نه سو.
عبدالهادي داوي د ۱۹۸۲ع کال کي د ۸۸ کلونو په عمر په کابل کي وفات سو او ښخ سو.
روح ئې ښاد
د داوي ليکلي آثار:
۱- زما پاك رسول: له اردو څخه يې ژباړلى چي عبدالحميد قرشي ليكلى په ۱۳۳۸هـ ق كال په لاهور كي د افغانستان جريدې د ادارې له خوا چاپ او خپور سوى دى.
۲-تجارت ما با س.س.ر: د دوو هيوادونو تر منځ د سوداگرۍ د چارو په اړه يې هغه وخت كښلى چي د سوداگرۍ چارو وزير و او په ۱۹۲۷ل كال په انيس مطبعه كي چاپ سوى.
۳-غياصه: د پښتو شعرونو ټولگه ده.
۴-لالى ريخته: د علامه اقبال د اردو شعرونو ژباړه.
۵-نغمات: د شعرونو ټولگه.
۶-گلخانه: د نورو شاعرانو د شعرونو غورچاڼ دى چي د خپلو شعرونو مالگه يې په كي گار كړې ده.
۷-رجال وطن: د هيواد د نومياليو ژوندليك.
۸-زيست نامه: خپل ژوند ليك يې دى.
۹-[ګلهای آب کشته] دمرحوم داوي هغه اثر دی چي د دېپلوماتیکو دندو پرمهال یې پر ځانګړو یادښتونو راټول او یوه برخه یې پرله پسې اوقاف مجله کي خپره سوې ده.