سرگذشت غم انگیز تنها سینمای هرات

در شمال شرقی شهر قدیم در سالیانی که هنوز شهر جدید هرات بناء نیافته بود، باغ باشکوهی به چشم می‌خورد که در تمام آن باغ، درختان میوه دار بسیار کاشته بودند و به ( سپید باغ ) معروف و زبان زد عام و خاص بود.

در اوایل سال ۱۳۰۰ خورشیدی، جاده ای از میان این باغ کشیده شد که شهر جدید هرات را به دو قسمت شمالی و جنوبی تقسیم می نمود. سه دهه بعد از آن، در ضلع جنوبی همین جاده، تعمیر باشکوهی احداث‌ گردید تا اولین سینمای این شهر و دیار باشد.
بلی! سینمای هرات در ساحه جنوب غربی چوکی (چهار راهی) به همین نام موقعیت داشت که در تقاطع جاده خواجه علی موفق (رح) در شرق و جاده قوماندانی امنیه در جنوب، واقع شده بود.
روزگار شیرین ساخت و ساز داستان سینمای هرات یکی از جذاب ترین و پر فراز و نشیب ترین و تلخ ترین بخش های تاریخ فرهنگ و هنر این شهر و دیار است.
در دوره حکمروایی غلام فاروق خان عثمان ( ۱۳۱۴- ۱۳۲۰ ) و حکمروایی عبدالله ملکیار
( دوره اول ۱۳۲۰- ۱۳۲۷ )-( دوره دوم ۱۳۲۸ – ۱۳۳۰ ) ، ساخت و ساز تعمیرات زیادی در ساحه شهر جدید هرات روی دست گرفته شد. در این میان از اوایل سالیان دهه بیست خورشیدی نیز سـخن از اعمار سینما برای هرات در مرکز کشور و هم در همین ولایت، در میان بود. طی آن سال ها جای خالی سینما در کنار سایر آبادی ها و تعمیرات جدید و با عـظمت هرات، احساس می شد و بسیاری را اعتقاد بر آن بود که حیف است، این شهر آباد‌ از‌ از این حیث عقب بـاشد.

اندیشه ایجاد محلی برای نمایش فیلم در هرات و به معنی واقعی سینما، نخستین بار در زمان پادشاهی علیحضرت محمد ظاهر شاه و دوره صدارت شاه محمود خان عملی گردید.

 

عبدالله ملکیار والی پرکار هرات، سنگ تهداب سینما را در اوایل سال ۱۳۲۶ گذاشت. گل احمد خان – برادرش- که بعد از وی برای یک سال ( ۱۳۲۷-۱۳۲۸ )عهده دار مقام ولایت هرات بود، در تکمیل شدن کار آن، کوشید.

بدینترتیب کار ساخت ساختمان سینمای هرات آغاز شد و با کمال جدیت به پیش برده می شد و تا اواسط سال ۱۳۲۹خاتمه یافت.

ساخت و تاسیس سینما در این ولایت فرصت مغتنمی پیش روی علاقمندان بیشماری بود که در آرزوی مشاهده فیلم و آشنایی با هنر جهانی سینما بودند و این آرزو در روزگاری که ( محمد قاسم رشتیا ) مسئولیت ریاست مستقل مطبوعات کشور را بر عهده داشت و ( عبدالعلی شایق هروی ) مدیر مطبوعات هرات بود، به واقعیت گرائید.

نقشه‌ این سینما بر اساس طرح های برگرفته از ساختمان های باشکوه اروپایی بود و کار ساخت آن به انجینیران وزارت فواید عامه و نظارت یک کمپنی خارجی محول شده بود.
چنانچه مدیر عمومی فواید عامه وقت در مصاحبه ای با خبرنگار آژانس باختر و نشر آن مصاحبه در روزنامه مورخ ۱۷ثور ۱۲۲۹ اتفاق اسلام در رابطه به روند پیشبرد کار سینما، می گوید: «کار تعمیر سینما به شدت ادامه داشته، درون اتاقها سمنت با جغله های مرمر گردیده و گادر های قیچی پوش مورد نیاز سقف آن نیز تهیه گردیده و منتظر انجینیر و ولدینگ کار کمپنی ( اموریسن ) است.«
و سرانجام اواخر ماه اسد همان سال که مقارن با سی و دومین سالروز استقلال افغانستان بود، فرصت مناسبی فراهم گردید تا با رسیدن پروجکتور سینما و افراد تخنیک کار از کابل به هرات، شهروندان این ولایت نیز در عصری که رفته رفته تلویزیون ها، نمایش فلم را به خانه ها می برد، به سر منزل مقصود برسند. چنانچه در روزنامه ۲۹ ماه اسد ۱۳۲۹ اتفاق اسلام از ورود ماشین

( پروجکتور سینما ) خبر داده شد که از مدیریت عمومی سینما کشور به هرات رسیدند و کار نصبو راه اندازی آن، روی دست گرفته شد.

نخستین سینمای عمومی هرات

دروازه سینمای هرات در آن زمان به سمت چوکی که بعد ها به چوک سینما مسمی شد، باز می گردید. بر سر در سینما در داخل قاب مستطیل شکلی، عبارت ( د هرات سینما تیاتر ) نوشته شده بود. در واقع سینمای هرات تنها سالونی برای نمایش فیلم نبود، بلکه برنامه های فرهنگی و هنری متنوعی از جمله تیاتر در آن اجرا می شد.
فضای باز و نسبتاَ وسیع چند صد متری سینما و سالون فراخ آن نیز از اماکن دیدنی و با شکوه شهر هرات به شمار میآمد. دیوار های اطراف سینما با استفاده از سنگ و خشت و خشت های سمنتی گلدار و متنوع، زیبا سازی شده بود.
تـالار عـظیم ابـن سینما بر اساس احصائیه که در سال نامه سال ۱۳۵۵ افغانستان نشر رسیده بود، ۴۳۹ چوکی داشت.

تاریخ افتتاح

شام سی و یکم ماه اسد ۱۳۲۹در حالیکه در و دیوار سینما چراغانی شده و محل برای پذیرائی از مهمانان عالی رتبه حکومتی، آماده گردیده بود، برحسب دعوتی که از طرف مدیریت سینما به عمل آمد، کفیل ولایت ( مستوفی در غیابوالی ) و قوماندان عسکری و روسای دولتی وعده‌ کثیری از رجال و شخصیت های عالی رتبه هرات در سالون سینما حضور‌ یافتند.

سینما هرات در آینه مطبوعات

روزنامه اتفاق اسلام در شماره روز دوم ماه سنبله آن سال در گزارشی زیر عنوان ( افتتاح سینمای هرات ) نوشت: « سینمای هرات در شام ۳۱ اسد سال ۱۳۲۹ شمسی با حضور کفیل ولایت و قوماندان عسکری و جمعی از روسای ادارات دولتی افتتاح شد.
پس از شب تاریخی افتتاح سینما که‌ با نمایش صحنه هایی از فیلم هندی ( سونی و منوال) انجام شد، نمایش همگانی آن از روز بعد بی‌درنگ شـروع گـردید.«خبرنگار آژانس باختر هرات در ادامه گزارش خویش می افزاید: « سینمای هرات اگر چه ابتدایی بوده و تعمیر آن هنوز به پایه تکمیل نرسیده، اما نمایش افتتاحیه خود را در این شب انجام داد و یک قسمت از فیلم ( سونی و منوال ) را کار کرد. بعد از آن در شب های جشن هر شب دو تایم فیلم های ( سونی و منوال ) و ( لیلی و مجنون پشتو) و فلم امریکایی را نمایش داده و تماشاچیان زیاد در آن حضور می آوردند. « نویسنده این گزارش در ادامه ی مطلب از بعضی کمبودی های موجود در سینما یاد آور شده، علاوه می کند:
« گر چه تا کنون صورت و سامان و چوکی و غیره در سینمای هرات تکمیل نیافته ، باز هم رجوع زیاد اهالی به تماشای سینما دیده میشود و امید است، این موسسه در این محیط به راه تهذیبی که دارد، موفق گردیده و به صورت صحیح، دوام بیاورد و بزودترین فرصت، صورت تکامل را به خود بگیرد.«
استقبال چشمگیر مردمی بعد ازگذشت اندک زمانی از تاسیس سینما، دیده شد که این مکان، به تنهایی جوابگوی علاقمندان بیشمار به تماشای فیلم های خارجی نیست. چرا که سینمای هرات در سال‌های فعالیت، شاهد استقبال و ازدحام زیاد شهروندان برای تماشای فیلم بود. به عنوان مثال در ایام تعطیل و شب و روز های جشن با وجود داشتن چندین تایم نمایش فیلم، سینما از جمعیت لبریز
می‌شد و در بعضی از تایم ها، آن قدر سالون سینما مالامال از تماشاگران می‌شد که برخی در هنگام دخول و خروج ، زیر پا می شدند.
حضور همیشگی افرادی نهایت علاقمند به تماشای فیلم در تمامی تایم های سینما، آنان را به نام ( گرگی های سینما ) معروف و مشهور ساخته بود.
گرگی های سینما با متصدیان سینما نیز روابط تنگاتنگ داشتند. آنان در بسیاری از مواقع به پیش خرید تکت های سینما اقدام می کردند و تکت های اضافی را در بازار سیاه در میان شهروندان می فروختند. با مفادی که از این کار حاصل می کردند، تکت مورد نیاز آنان هم در تمامی تایم های سینما فراهم می شد.
حضور مداوم ایشان، سال‌ها بر سینمای هرات حاکم بود. طی آن سالها تماشاگران بسیاری از این دست بودند.

انتقادات علیه سینما

همزمان با افتتاح سینمای هرات و استقبال عده ی کثیری از شهروندان که شرح حال‌ آن نیز درج روزنامه اتفاق اسلام وقت گردید، موج عظیم نقادی ها نیز از سوی شخصیت های علمی و فرهنگی این شهر و دیار آغاز‌ شد. و بسیاری پدیده ی نو سینما را به دلیل پخش فلم های عاشقانه هندی، ایرانی و امریکایی، به باد نقد و انتقاد گرفتند.
شاغلی حیا از نویسندگان وقت هرات با نگارش مقاله ای با عنوان ( سینما و معارف ) از نگرانی هایی که با افتتاح سینما در میان بسیاری از شهروندان به خصوص فرهنگیان به بار آورده بود، پرده برداشت.
در این مقاله که در شماره مورخ ۱۲ سنبله سال۱۳۲۹ اتفاق اسلام به نشر رسید، آمده است:
« شاغلی ( آقا یا جناب ) ادیب گرامی شایق هروی! ( عبدالعلی شایق هروی- مدیر مسئول وقت روزنامه ) در این موقع که برای اولین بار در محیط اسرار آمیز هرات پرده از روی کار سینما برداشته، بیشتر لازم دیدم، سطری چند بطور تبصره و انتقاد بنویسم.
اینکه در جامعه امروزی نقش، اهمیت و اعتبار سینما و ارزش دیگر وسایل تبلیغاتی از قبیل رادیو- تلویزیون و غیره بر همه واضح و آشکارا شده است و کسی نیست که منکر مزایا و فضایل این همه چیز ها بوده باشد. اکنون که دنیای متمدن در سایه اتم زیست می نمایند، مخصوصاَ وسیله سینما در اذهان و احساسات بوده، هر نوع پر و پاگندهای مفید و اخلاقی را تلقین و تزریق می کنند، ولی دقیق باید که شیوع سینما در هر کشور نظر با احساسات محیط آن انعکاس و عکس العمل
دیگری تولید میکند که عواقب وخیم آن و نتایج سوء ان را نباید گرفت. در کشور هایی که افراد آن صد فی صد یا لااقل نود فیصد با زیور علم و دانش آراسته و مزین می باشند، فعالیت سینما خیلی مفید و سودمند بوده و اثرات هم پذیری وارد می نماید. چه دانشمندان و اولیا امور در بناهای هنر پرورش یافته و به کمال و حکمت و تجارت می اندوزند و چراغ ادب و فرهنگ می افروزند. اما در محیطی که افراد و اهالی آن همه عوام و بیسواد و نادان باشند، واضح و مبرهن است که تماشای سینما همچون داغ های سینه ی ما، رنگین خواهد بود و بجای اثرات مثبت، تاثیرات منفی قائم و برجا می نماید.
مثلاَ در هرات عزیز با آنکه از جهت علم و ادب، شهره بین المللی را دارد، ولی انصافاَ اعتراف باید کرد که امروز اکثریت طبقات این ولا از داشتن علم و مزایا عرفانی بی نصیب میباشند. در این صورت بایستی تجویزی اختیار نمود که از درد آن، پندیده گی آن زیادتر نباشد.
شاغلی شایق!
مقصودم نه آنست که طبقات عامه را از رفتن سینما منع فرمایند، بلکه فکری به کار رود و طریقی پیش بیاید که در وارد کردن فیلم ها دقت و سنجش بکار رود و فیلم های اخلاقی علمی- تاریخی و عرفانی بیشتر از سایر فیلم های عشقی در محیط مورد تماشا، استفاده ذوق مندان قرار گیرد. و اینکار از وظایف اولیاء امور و مقامات صلاحیت دار است. نه مدیریت سینما که نه در فکر چنین تدابیر اند و نه چنین پیشنهادات را نظر نقد میبنند…
بایست نخست کوشید تا جنبه اخلاقیات را مردم اصلاح کرده و سوب معنویات بالاتر برود و در احساسات این و آن تحول وارد گردد. البته آنوقت اگر هر نوع فلم نشر و اشاعه یابد، خوب یا بد باشد، تاثیر منفی و سوء نمیتواند، وارد کند. زیرا خود مردم در پرتو علم و دانش، راه از چاه و صحیح از غلط و خوب از بد میدانند.
مخصوصاَ در هرات که سویه عرفانی این محیط خیلی پس افتاده، باید مدیریت محترم معارف و کارکنان آن جداَ طرفدار این نظریه و مفکوره بوده، متعلمین معارف را از رفتن به سینما منع کرد و نگذارند که طلاب مکاتب، به تماشای فلم های هندی که در فضولی و معاشقات پیشرفته اند، مصروف گردند.« سینما همچنان با نقادی های فرهنگیان و نویسندگان در تنها روزنامه وقت هرات مقابل بود و طی روز ها و ماه های بعدی نیز مقالات دیگری هم در همین رابطه به نشر رسیدند که از آن جمله می توان به مقالات:

• ( ما و سینما نوشته ای شاغلی –غ – و – جاهد/ ۱۵ سنبه ۱۳۲۹) ،
• ( سینما چیست و مفاد آن کدام است؟ نوشته ای  شاغلی صابر هروی/ ۱۵ سنبله ۱۳۲۹) ، ( سینمای ما اثر شاغلی جلیل هروی/ ۱۷ سنبله )
• ( فلم و فلم ها نوشته شاغلی جلیل/ ۲۷ سنبله ۱۳۲۹ )
• ( صحبت از سینما اثر شاغلی احیا / ۲۸ سنبله ) اشاره کرد.

با این وجود و با توجه به استقبال فراوان بسیاری از شهروندان به تماشای فیلم، فرضیه تأسیس سینمای دومی در برخی مواقع مطرح می شد که البته هیچگاه حتی در دوره دیموکراسی – دهه چهل خورشیدی – که چندین سالون تیاتر خصوصی در هرات ارز اندام کردند، جنبه عملی به خود نگرفت و سینمای هرات، همچنان یکه تاز میدان بود.
یک سال پس از تأسیس سینما، مشخص شد که بودن سینما بدون وجود یک پارک در مجاورت آن به هیچ وجه ممکن نیست و طبعاَ نیاز مردم به فضای سبز به مراتب ضرور تر از سینما بود. بنابراین ساخت پارکی در قلب شهر از شروع چوک سینما تا ابتدای جاده شمالی مسجد جامع شریف، در دستور کار جدی شاروالی هرات قرار گرفت که به پارک سینما معروف شد.
پس از ساخت این پارک، با تصمیمات بعدی حکومت وقت، در شب های جشن استقلال و سی شب ماه مبارک رمضان، برنامه های متنوعی با حضور هنرمندان تیاتر و موسیقی در آن ساحه راه اندازی می شد و سالون سینما نیز طی این شب و روز ها، از رونق خوبی برخوردار بود و کمتر سینمایی در کشور به چنان زیبایی وجود داشت.
چنانچه روزنامه اتفاق اسلام در شماره روز دوشنبه مورخ ۲۸ ثور سال ۱۳۳۲ خود در مطلبی زیر عنوان ( پارک سینما و تفریحگاه اهالی ) می نویسد: « در این پارک یک کافه عصری همراه با حوض آب و غرص نهال به صورت منظم وجود دارد و از حوالی عصر موسیقی بزم این پارک شروع و مردم در چوکی های آن می نشینند.» هرات ننداری ( سالون تئاتر هرات )
با گذشت ده سال از تولد سینما و با گسترش فعالیت های هنری و علاقمندی بیش از حد شهروندان به هنر تمثیل، تعمیر دیگری که بعد ها سالون هرات ننداری ( تیاتر هرات) گردید، بین سالهای ۱۳۴۱ تا ۱۳۴۲ بر امکان تفریحی و فرهنگی و هنری این شهر و دیار افزوده گشت . تعمیر هرات ننداری به صورت ساختمانی دو طبقه در شمال پارک سینما اعمار شد.

واگذاری سینما به شهرداری هرات

از شروع به کار سینما تا چند سالی، این نهاد توسط ریاست مستقل مطبوعات که بعد ها به اطلاعات و فرهنگ تغیر نام داد، اداره می‌شد. از اواسط دهه سی خورشیدی به بعد مدیریت سینما زیر چوکات شاروالی هرات درآمد.
طی سالیانی که سینما بخشی از مدیریت اطلاعات و فرهنگ وقت بود، مدیریت آن بست نسبتآ مهمی بود که از طرف وزارت اطلاعات و فرهنگ از کابل مقرر میشد.

مدیران سینما در بدو تاسیس عبارت بودند از: منشی عبدالفتاح و عبدالرزاق امیدی.
بعد از واگذاری مسئولیت سینما به بلدیه هرات، این نهاد فرهنگی همه ساله به قسم اجاره به سکتور خصوصی سپرده می شد. چنانچه آخرین مسئول قرار دادی سینما تا سالیان رکود آن، جاجی داود معروف به داود سینما بوده است.

داود سینما تا تعطیلی کار سینما در اوج سال های انقلاب – اوایل دهه شصت شمسی- با تمام توان در خدمت علاقمندان به تماشای فیلم های هنری بود.

در واقع می‌توان گفت، هر کسی که حرف هایی در رابطه به سینمای هرات شنیده باشد، حتماً نام های مدیران اسبق آن، برایش آشناست.

اولین فیلم های نمایش داده شده

همچنانی که تذکر به عمل آمد، اولین فیلم های نمایش داده شده در این سینما در سال ۱۳۲۹، فیلم های ( سونی و منوال) و ( لیلی و مجنون پشتو ) بود.
طی بیش از سه دهه فعالیت سینمای هرات، فیلم های هنری زیادی از سینما های هالیوود، بالیوود، ایران، کوریا و…
نمایش داده شد. همچنان فیلم های مستند و خبری نیز از افغان فلم کشور و سایر وزارت خانه ها به نمایش در آمدند که پاره ای از آنها عبارت بودند از:
– نمایش فیلم های آموزشی موسسه تعلیم و تربیه کشور کلمبیا و همکار با با دارالمعلمین های هرات و قندهار برای خانواده ها در تاریخ ۳۰ عقرب ۱۳۴۲
– نمایش فیلم های زراعتی ، صحی و تربیوی مدیریت عمومی زراعت در تاریخ ۲۴ قوس ۱۳۴۲
– نمایش فیلم های مستند از مسافرت ظاهر شاه به امریکا و امارات متحده عربی در تاریخ ۲۷ اسد سال ۱۳۴۵ .
– نمایش فلم راه کابل به نمایش گذاشت در تاریخ ۲۷ اسد سال ۱۳۴۵ .
– نمایش فیلم مستند از مسافرت ظاهر شاه به جمهوری آلمان در تاریخ ۷ حوت ۱۳۴۲
و دیگر فیلم های های آموزشی و تربیوی که طی سالیان قبل و بعد از آن به نمایش در آمدند.
با این وجود به دلیل علاقمندی بیش از حد شهروندان به تماشای فیلم های هندی، این سینما بیشتر به نمایش فیلم‌های هندی که عموماَ صحنه های رقص و آواز داشتند، می‌پرداختند.
نقش اتفاق اسلام در نقادی از سینما روزنامه اتفاق اسلام طی آن سال ها در کنار آنکه به چاپ اعلانات فیلم های در حال نمایش اقدام می کرد، به نشر مطالب مرتبط با سینما و فیلم های در حال نمایش آن، همت می گماشت و در نقد و انتقاد از عملکرد مدیریت سینما، نقش برجسته‌ای ایفا می کرد.
بگونه ی مثال در مطلبی زیر عنوان ( سینما هرات و فلم هندی ) به قلم ( عبدالغفار عظیمی غوریانی) که به تاریخ ۵ اسد ۱۳۴۵ آن روزنامه به نشر رسید، آمده است: « امروز در هرات عزیز و باستانی یک سینما وجود دارد که تمام نفوس استفاده می کنند…
به عقیده من تورید فیلم هندی در چنین اجتماعات و شهر ها به این اندازه، خوب نیست. فیلم هندی همیشه از سه موضوع نمایندگی دارد. حنگ، جادوگری و معاشقه. در صورتی که این موضوع اخلاق جامعه ما را فاسد می سازد و نسل آینده را منحرف می گرداند. باید هر چه زودتر از تورید این چنین فیلم ها جلوگیری به عمل آید. «
نویسنده در ادامه این مطلب پیشناد می نماید که باید به تمام نفاط افغانستان فیلمهای تربیوی، زراعتی، علمی، اخلاقی، هنری و اقتصادی نمایش داده شوند و باید فیلم های امریکایی، روسی، چینایی و فرانسوی و ایرانی وارد و نمایش داده شوند.
در واقع روزنامه اتفاق اسلام در طول سه دهه کاری سینمای هرات، اساس نقد و نقد پذیری را گذاشت و هدف آن از انتشار مطالب متنوع پیرامون موضوعات سینمایی، توجه به فرهنگ، اعتقادات و عنعنات ساکنان این دیار و آگاهی مردم و مقابله با تهاجم فرهنگی کشور های بیگانه از طریق فیلم های سینمایی بود.

دوره رکود و خاموشی

از اواخر دهه پنجاه خورشیدی و تشکیل گروه های انقلابی و مجاهدین در شهر و ولسوالی های هرات، به تدریج سینمای هرات از رونق افتاد و وارد دوران رکود شد. پس از پیروزی مجاهدین و تصرف شهر هرات در سال -۱۳۷۱- باز هم سینمای هرات متروکه و نیمه مخروبه به خود رها گردید. سینمایی که برای خودش در دهه های سی چهل و پنجاه خورشیدی، برو و بیایی داشت و قدیمی‌تر های هرات، خاطرات دیدن فلم های هندی ایرانی امریکایی و چینایی را در این سینما تجربه کرده بودند.

تخریب و پایانی غم انگیز

این ساختمان شکوهمند که از میراث های ارزشمند فرهنگی و هنر سرزمین ما به شمار می آمد تا سال ۱۳۷۵، همچنان متروکه‌ و نیمه مخروبه باقی ماند.
تا آنکه تخریب سینمای هرات به جای ترمیم و مرمت دوباره آن، شروع شد و به زندگی آن برای همیشه پایان داد. دلیل تخریب این بنا از سوی طالبان به روشنی معلوم نیست، اما به ظاهر برچیده شدن آثار به اصطلاح فساد و ابتذال بود و نیز ساختن بنای یک باب مسجد و ریاست ترانسپورت ولایت هرات. آن روزها هیچکس از هنرمندان و علاقمندان به فرهنگ و هنر نتوانست حرفی بزند .
آن روزها همه صدا ها و فعالیت های هنری خاموش ساخته شده بود و کسی هم حقّ و جرأت اعتراض را نداشت. آن روزها در تمام کشور نوعی یأس و ترس حاکم بود. ناامیدی مطلق در هنر و بین هنرمندان. هرگز معلوم نشد، فیلم ها و پروجکتور ها و دستگاه های بی نظیر و سابقه دار این سینما، چه شدند .

منابع:

الف: کتب

اخی کروی، محمد وزیر / هرات در عهد ملکیار/ هرات- انتشارات احراری/ ۱۳۹۰

حسینی، محمد اکبر حمید/ حکمرانان هرات/ هامبورگ ـ آلمان/ سنبله ۱۳۶۵ خورشیدی

پویان، رسول/ هرات در کشاکش تاریخ/ هرات- چاپخانه توانا/۱۳۹۴
کریمی، نوراحمد/ سرگذشت تیاتر و سینمای افغانستان/ منوگراف برای پوهنتون/۱۳۸۱

ب: جراید و نشریات:

سالنامه کابل- ۱۳۱۶- کابل

سالنامه افغانستان-۱۳۵۵

کلکسیون های گذشته روزنامه اتفاق اسلام

کلکسیون های ماهنامه هرات

کلکسیون های مجله دوربین

مرکز تحقیقی مطبوعات چاپی حوزه غرب افغانستان – فرهنگسرای دوربین