لیکوال: پوهاند عبدالحی حبیبي ژباړونکی: استاد حبیب الله رفیع
د افغان کلمه چې اوس د افغانستان د ټولو خلکو ملي نوم دی او د اسیا په زړه کې یې تر ټولو تاریخي، اقتصادي او اجتماعي شرایطو لاندې یو نه بیلېدونکی واحد جوړ کړی – داسې نوم دی چې لږ تر لږه یو زر اووه سوه (۱۷۰۰) کلن تاریخي لرغونتوب او ملي اصالت لري.
په افغانستان کې دننه او دباندې ځینې کسان فکر کوي چې دا نومونه د احمدشاه ابدالي په لاس د افغاني دولت تر بیا جوړولو وروسته په اتلسمه پېړۍ کې رامینځ ته شوي او زموږ هغه هېوادوال چې له تاریخي پېښو نه خبر نه دي، تل له ما نه پوښتي چې ایا دا نومونه لرغونی تاریخ لري کنه؟ نو ځکه لیکنه کې په ډېر لنډیز سره د خپل ملي تاریخ دا موضوع درنو لوستونکو ته وړاندې کوم.
د افغان نوم تر کومه ځایه چې ماته څرگند دی په تاریخ کې اوږدې ریښې لري او په همدې سیمه کې د هلمند او سند د دوو لویو سیندونو ترمینځ په همدې نامه یوې ډلې وگړو ژوند کاوه چې تفصیل یې دا دی:
څرنگه چې لومړی شاپور په ۲۷۳م کال مړ شوی نو د دې ډبرلیک د لیکلو نېټه د ۲۶۰ تر ۲۷۳ع کال پورې د دیارلسو کلونو ترمنیځ ټاکلی شو(د دې ډبرلیک نیمگړې فارسي ژباړه دې د لرغونپوهنې د رپوټونو د ۴ ټوک په ۱۸۱ مخ کې چې په ۱۹۵۹ع کال په شېراز (ایران) کې خپور شوی، وکتل شي). د دې ډبرلیک په دوهم بند کې د «پشکابور» د ښار نوم «کوشان – خساتر» یعنې د کوشاني هېواد د وروستنۍ ختیځ سرحد په توگه یاد شوی دی چې هغه یې د یوناني له «کسپاپوروس» د چیني هیون تسنگ له پو-لو-شا-پو-لو او د اسلامي دورې د مورخینو له پرشاپور او پرشاور (پېښور) سره یو بللی دی. د همدې ډبرلیک په شپږمه برخه کې د شاپور د واکمنۍ په مهمو کسانو کې د «وینده فرو ابگان رزمه ود» (۱) نوم یاد شوی دی چې د «سپرنگ لونگ» په نامه یوه محقق لومړی ځل دا ډبرلیک ولوست او د امریکې په سامي مجله کې یې په ۱۹۴۰م کال یوه مقاله ولیکله او دوهمه کلمه «ابگان» یې په قاطع ډول د افغان له اوسني پاچا دریم شاه پور له نامه سره چې له ۳۰۹ تر ۳۷۹ع کال پورې یې اویا کاله پاچاهي کړې د «اپکان» په بڼه یو صفت او لقب یاد شوی دی چې دا کلمه هم کولای شو د «ابگان» د یادې شوې کلمې غوندې وگڼو چې د زړورتوب، رشد او نجابت د صفت او یا به هم د نژادي تړون په بنا راوړل شوې وي او همدا موضوع ده چې ځینې مورخین لکه سراولف کېرو یې د ساساني دربار په مشرانو کې د درانیو او یوسفزیو د شته والي په فکر کړی دی (وگورئ پټانان – انگلیسي متن ۸۰ مخ). او موږ نوموړی نوم «وینده فرن افغان رزم بد» یعنې «د افغان د جگړې سالار وینده فرن» ویلای شو چې ښايي یو افغاني سلار وي. د فردوسي په شهنامه کې هم دوه ځله د «آوگان» نوم راغلی دی چې د فریدون د وخت له سپه سالارانو څخه ؤ:
سپهدار چون قارن کاوگان
سپه کش چو شیروي و چون آوگان
(شاهنامه، د مسکو چاپ، لومړی ټوک، ۱۱۰ مخ)
همداسې د فریدون په داستان کې یو بل ځل وایي:
همه گرد ایوان، دورویه سپاه
بزرین عمود و بزرین کلاه
سپهدار چون قارن کاوگان
به پیش سپاه اندرون آوگان
(لومړی ټوک، ۱۱۶ مخ)
فردوسي شهنامه
که څه هم چې د شاهنامې داستانونه تاریخي سندونه نه دي، خو زیات پخواني حقیقتونه پکښې نغښتي دي. د نمونې په توگه په همدې بیتونو کې قارن یاد شوی چې د قارن کورنۍ د اشکانیانو د دورې یوه اشرافي کورنۍ وه او په ۵۰ ع کال کې د بین النهرین اشکاني واکمن «کارنس» نومېده (وگورئ: د مینارسکي د ویس و رامین مقاله، ۴۳۱مخ، د تهران چاپ، ۱۹۵۸ع کال).
دا «اوگان» هم هماغه د ساساني عهد «ابگان» ته ورته دی خو په زړو روایتونو کې د فریدون سپه سالار ؤ چې هغه یې سمکنان د زوی آوه نومي پهلوان سره منسوباوه او الماني بوستي په خپل کتاب «ایراني نومونه» کې وايي چې: «د اوه اصل اوستايي دی د مهربان او لاس نیونکي په نامه» (د شاهنامې فرهنگ، ۱۲ مخ، د تهران چاپ، ۱۹۴۱ع)، خوپه شاهنامه کې په خپله دا دوه کسان د کیخسرو د وخت اتلان (پهلوانان) دي چې له افراسیاب سره د ده په لویه جگړه کې داسې یاد شوي دي:
چو کیخسرو ان رزن ترکان بدید
که خورشید گشت از جهان ناپدید
سوی اوه و سمکنان کرد روی
که بودند شیران پرخاشجوی
(شاهنامه ۲۸۱مخ، ۵ ټوک)
په هر حال له دې یادونې څخه داسې څرگندیږي چې اوه-اوگان په لرغونو اریايي روایاتو او شاهنامو کې دود و او که د بوستي د وینا له مخې یې اصل اوستايي بولو نو معنی به یې مهربان او لاس نیوونکی وي چې داسې نومونه له لرغونو اتلانو سره وړ وو او که بیا وروسته د یوه قوم او یا ټولنې په معنی اوښتي وي، لرې نه ده.
که د ابگان، په اگان او اوگان کلمو ته په زړو روایاتو او د ساساني دورې په پاتې شونو کې د باور وړ اهمیت ورکړل شي لکه چې سپرنگ لنگ او اولف کېرو همدا نظر لري نو دعوه کولای شو چې د افغان نوم یا صفت د ابگان او اپه گان په بڼه له دریمې عیسوي پېړۍ (صدۍ) څخه اخیستل کېده او بادشاهانو، اداره چیانو او واکمنانو پېژانده او دا سند تراوسه د دې نامه د لرغونتوب په باب د یادولو وړ زوړ سند دی چې د زړو روایتونو «اوگان» ته هم ورته دی.
دوهم زوړ سند چې د دې نامه په باب یې لرو د هند له ترلاسه شویو او پاتې شویو آثارو سره اړه لري چې دا نوم د «اوه گان» په بڼه چې د ساساني دورې د ابگان او اپه گان له بڼو سره ورته دی، په هندي آثارو کې په لاندې تفصیل مومو:
«گوندیفر-ابغان-رسمود»، خو فارسي ترجمه یې چې سپرنگ لنگ له انگلیسي متن څخه شوې (د لرغون پېژندنې رپوټونه، ۴ ټوک، د شېراز چاپ) دا درې کلمې «وینده فرن-ابه گان-رزمي ید» دي. په لومړۍ کلمه کې چې د جنگ د دې سردار نوم دی «وینده فرن» پهلوي او «گوندیفر» یوناني دی. په دوهمه کلمه کې ابه گان د یوناني د «ابگان» په مقابل کې راځي خو دریمه کلمه په غالب گمان «رزمه + پت مساوی رزمه ود مساوي رزم پت» وه چې پت مساوي بد مساوي بذ مساوي د مساوي بیذ د یوې کلمې اصل بېلابېلې املاگانې دي او د ویدي، سنسکریت اوستا زاړه «پتي» ته (چې د خاوند او بادار معنی دی) رسیـږي.
د «رزمي ید» املا د یوناني د «رزم + ود» په مقابل کې هم نمونې لري، لکه طبري (۱ ټوک/۶۸۳ مخ) کې لیکي: د کیاني یشتاسپ په وخت کې اووه لوی سرداران وو چې یو له هغو نه «مهکابیذ» د گرگان په کلیو کې و، څرنگه چې د رزمه کلمه په زړه پارسي کې (رزما) او په اوستا کې (رسما) د جنگ د صف په معنی وه او رجه د سنسکریت له (رجي) سره سم (رده – صف) تر اوسه هم په پښتو کې له همدې ریښې نه ژوندۍ کلمه ده. نو رسمه + ود، یا رزمی + ید، یا رزمه پت مساوي رزم بد، د جنگ سالار او سردار ته وایه شي او د رزمي ید املا به هم د طبري پر مهکابیذ باندې د قیاس له مخې سمه وي.
(۲) د ظهیرالدین بابر د کورنۍ د واکمنۍ په دوره کې تر ۹۰۰ هجري – (۱۴۹۴ع) کال وروسته اکثرو تاریخ لیکونکو د افغانستان همدا ختیځه برخه تر حسن ابدال پورې «روه» بللې ده چې محمد قاسم فرشته یې اوږده له هراته تر حسن ابدال پورې بولي او په پښتو ادبیاتو کې هم دا نوم ډېر راغلی دی.
په حقیقت کې دا نوم له ډېرې زړې زمانې څخه دود دی او په هندوستان کې یې افغانانو ته روهیله او د دوي استوگنځي ته روهیلکند وایه چې لا تراوسه هم په هند کې مستعمل دی. د ملتان د جنوبي سیمې په پنجابي او ډېرو په بلوڅي لهجو کې روه د غره (کوه) په معنی د سلیمان د غرونو له سلسلو څخه عبارت دی (پټانان د سراولف کېروتالیف د لندن چاپ، ۴۳۹ مخ).
(۳) دا کلونه ما د اوسنیو ترلاسه شویو اسنادو له مخې لیکلي چې حتماً د افغان نوم تر دې هم زوړ دی.
